جنگ‌افزار

توپولف

محسن شیرمحمد
28 بازدید

هواپیمای بمب‌افکن‌ توپولوف ساخت شوروی سابق است که در دو مدل تی.یو-16 و تی.یو- 22  در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، توسط نیروی هوایی آن کشور برای بمباران اهداف نظامی و غیرنظامی ایران استفاده شد.

هواپیمای بمب‌افکن توپولف تی.یو- ۱۶ معروف به باجر، اولین پرواز آزمایشی خود را در ۱۹۵۲ انجام داد و از سال ۱۹۵۴ عملیاتی شد.[1] نوعی از باجر با تجهیزات مخصوص به مأموریت‌های شناسایی و اکتشافات دریایی نیز اعزام می‌شود.[2] تی.یو-16 حدود ۳۶ متر طول، حدود ۳۲ متر عرض و ۱۴ متر ارتفاع دارد. حداکثر سرعت آن ۹۹۲ کیلومتر در ساعت و دارای سقف پروازی حدود ۴۰ هزار پا و برد پروازی ۵۹۰۰ کیلومتر است و توانایی حمل 9000 کیلوگرم مهمات را دارد.[3]

هواپیمای بمب‌افکن توپولف تی.یو- ۲۲ معروف به بلایندر نیز نخستین پرواز آزمایشی خود را در سال 19۶۱ انجام داد و از سال ۱۹۶۳ عملیاتی شد. این هواپیما، اولین بمب‌افکن مافوق صوت شوروی بود که از توانایی سوخت‌گیری هوایی نیز برخوردار بود.[4] نوعی از این هواپیما با تجهیزات مخصوص در مأموریت‌های شناسایی و کشف هدف‌های دریایی نیز به کار گرفته می‌شود.[5] بلایندر حدود 5/40 متر طول، ۲۳.۷ متر عرض و ۱۰.۶ متر ارتفاع دارد. حداکثر سرعت این هواپیما ۱.۴ ماخ و سقف پرواز ۶۰ هزار پا و برد پروازی ۶۵۰۰ کیلومتر است.[6] این هواپیما توانایی حمل هشت هزار کیلوگرم مهمات را دارد.[7]

عراق سال ۱۹۶۱ هواپیماهای توپولف تی.یو-16 را در اختیار گرفت.[8] هواپیماهای تی.یو-22 نیز در سال 1353(1974) به خدمت نیروی هوایی عراق درآمدند[9] و نخستین مأموریت رزمی توپولوف تی. یو -۲۲ نیز در همان سال ، علیه کردهای ناراضی این کشور انجام شد.

عراق قبل از تحمیل جنگ به ایران، دارای 8 فروند تی.یو-16 و 14 فروند تی.یو-22 بود.[10] بمب‌افکن‌های توپولف (در عراق) به حضور مستشاران شوروی در امور پشتیبانی فنی وابستگی داشتند.[11] در اولین روز از آغاز حمله سراسری عراق علیه ایران ( 31 شهریور 1359)، چهار فروند توپولف تی.یو-22 به فرودگاه بین‌المللی مهرآباد و پایگاه یکم شکاری حمله کردند که درنتیجه دو فروند هواپیمای نظامی منهدم شد و خساراتی به سه فروند از هواپیما‌های ترابری و تعدادی از آشیانه‌ها وارد آمد.[12] 2 فروند تی.یو-22 به فرودگاه شیراز حمله کردند و 3 فروند تی.یو-16 نیز قصد حمله به اصفهان را داشتند [13] که یک فروند آن‌ در حوالی ایلام توسط پدافند هوایی ایران سرنگون و کلیه خدمه آن کشته شدند.[14]

در 7 آبان 1359، دو فروند هواپیمای توپولف تی.یو-22، به قصد بمباران هوایی اصفهان و تهران وارد آسمان ایران شدند که یکی از آن‌ها اطراف نجف‌آباد اصفهان با برخورد به کابل‌های برق فشار قوی سقوط کرد و دومی نیز توسط پدافند هوایی مستقر در پادگان منظـریه قم سـرنگون شد.[15]

در عملیات والفجر- ۸ ، در بهمن ۱۳۶۴، بمب‌افکن‌های توپولف تی.یو-16 و تی.یو-22 به منظور بمباران مواضع نیروهای ایران به کار گرفته شدند و روز ۲۷ بهمن ۱۳۶۴ یک فروند تی.یو- ۲۲ توسط سایت موشکی هاگ ایران (مستقر در آبادان)[16] ساقط شد.[17]

در ادامه جنگ تحمیلی، هواپیماهای تی.یو- ۱۶ و تی.یو- ۲۲ به موشک‌های ضد کشتی آ.اس-6 ساخت شوروی مجهز شدند[18] و عراق به بمب‌های سنگین قابل پرتاب از بمب‌افکن‌های توپولوف تی.یو- ۱۶ (ساخت شوروی ) نیز دست یافت که حدود ۹ هزار کیلوگرم وزن و 4 هزار کیلو تی. ان. تی داشت.[19]

در مجموع ظرفیت حمل بار و دقت بمب‌افکن‌های تی.یو- ۲۲ در عملیات‌های متعارف تفاوت چندانی با دیگر جنگنده بمب‌افکن‌های مدرن نداشت. البته بمب‌افکن‌های تی.یو- ۱۶ چنان آسیب‌پذیر بودند که ارتش عراق به ندرت از آن‌ها برای عملیات نفوذ در عمق استفاده می‌کرد.[20]

در سال ۱۳۶۶ نیروی هوایی عراق، چهار فروند بمب‌افکن بی-6 ( نمونه چینی تی.یو- 16 ) را به همراه 30 تا 50 فروند موشک ضد کشتی کرم ابریشم برای استفاده علیه ناوگان نفت‌کش و کشتی‌های تجاری ایران از چین خرید.[21] این کرم ابریشم از نوع هوا به سطح با نام سی-601 بود.[22] 16 بهمن 1366 در اولین حمله عراق، با استفاده از موشک سی-601 کشتی « ایران انتخاب» هدف قرار گرفت.[23]  در کل 14 کشتی حامل نفت ایران، هدف موشکهای سی-601 (هواپیماهای بی-6 ) قرار گرفتند.[24]

طی هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، چهار فروند بلایندر تی.یو-22 با آتش تامکت‌ها (اف-14) و موشک‌های هاگ ایران و 3 فروند تی یو -16 نیز توسط موشک‌‌های راپیر (زمین به هوا) منهدم شدند. سه فروند نیز به شدت آسیب دیدند، اما موفق به فرود اضطراری در عراق شدند.[25]

[1]. نمازی، محمود و دیگران، هواپیماشناسی، تهران، چاپخانه نیروی هوایی ارتش، ۱۳۷۱، ص 252.

[2]. همان، ص 253.

[3]. همان، ص 254 و 255.

[4]. همان، ص 257.

[5]. همان، ص 258.

[6]. همان، ص 259.

[7]. همان، ص 260.

[8]. بابامحمودی، مهدی، «داستان یک کانوپی، بخش دوم»، ماهنامه صنایع هوایی، ش ۲۴۱، مرداد و شهریور ۱۳۹۰، ص ۱۳.

[9]. بابامحمودی، مهدی، «هشت سال جنگ تحمیلی در آسمان، بخش سیزدهم»، ماهنامه صنایع هوایی، ش ۲۴۲، مهر ۱۳۹۰، ص ۲۳.

[10]. تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج 1: تا آغاز تهاجم سراسری، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، چ اول، 1393، ص 333.

[11]. بابا محمودی، مهدی، «داستان یک کانوپی، بخش سوم»، ماهنامه صنایع هوایی، ش ۲۴2، مهر ۱۳۹۰،  ص 46.

[12]. هیئت تدوین تاریخ دفاع مقدس، تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ج 3، مهر 1359، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص 10 و 11.

[13]. ترابی، مجید، «میراژهای عراقی در نبرد: بخش سوم»، ماهنامه صنایع هوایی، ش 327، فروردین 1399، ص 41.

[14]. السامرایی، وفیق، ویرانه دروازه شرقی، مترجم: عدنان قارونی، تهران، مرکز فرهنگی سپاه، 1377، ص 57.

[15]. موسوی، اسماعیل و دیگران، تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ج 4، آبان 1359، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص 104 و 105.

[16]. زاهدی مطلق، ابراهیم، شلیک به آسمان، تهران، سوره مهر، 1396، ص 209 تا 213.

[17]. بابامحمودی، مهدی، «داستان یک کانوپی، بخش چهارم»، ماهنامه صنایع هوایی، ش ۲۴3، آبان ۱۳۹۰ ، ص 20.

[18]. کردزمن، آنتونی و ابراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن، جنگ ایران و عراق، مترجم حسین یکتا، ج 2، تهران، نشر مرز و بوم، 1390، ص ۵۱۲.

[19]. همان، ص ۴۰۷ و ۴۰۸.

[20]. همان، ص 397.

[21]. بابامحمودی، مهدی، «داستان یک کانوپی، بخش چهارم»، ص 21.

[22]. ناویاس، مارتین اس و ای.آر هوتن، جنگ نفت‌کش‌ها، ترجمه از پژمان پورجباری و رحمت قره، تهران، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، 1392 ، ص 312.

[23]. همان، ص 315.

[24].همان، ص 315 و 316.

[25]. بابامحمودی، مهدی، «داستان یک کانوپی، بخش چهارم»، ص 22.