بمو

حسن جعفرزاده
72 بازدید

بمو، ارتفاع مرزی در بخش اَزگِله شهرستان ثلاث باباجانی استان کرمانشاه است که با شروع جنگ تحمیلی به اشغال ارتش عراق درآمد.

کوه بمو در مختصات 54 و 34 شمالی و 46 و 45 شرقی، به صورت نواری شمالی- جنوبی به موازات خط مرزی ایران و عراق، به طول 15 و عرض 5 کیلومتر در شمال غرب استان کرمانشاه و در منطقه ازگله از توابع شهرستان ثلاث باباجانی قرار گرفته است. این کوه که در حوزه رشته کوه‌های زاگرس است، در حد فاصل رودخانه «داری ‌زنگنه» و تنگه «سرتک» واقع شده و بلندترین ارتفاع آن در داخل ایران به 1847 متر از سطح دریا می‌رسد.[1] ارتفاع بمو، بخشی از مرز ایران و عراق را تشکیل می‌دهد. خط مرزی در محدوده این ارتفاع با عبور از خط‌الرأس دامنه جنوبی و شرقی، آن را به دو بخش تقسیم کرده که بخش بزرگ و بلند آن در خاک عراق قرار دارد.[2]

قبل از آغاز جنگ تحمیلی ارتفاع بمو به همراه سایر ارتفاعات مرزی به عنوان اولین موضع دفاعی استان کرمانشاه در برابر حمله نیروهای مهاجم از سمت عراق محسوب می‌شد.[3] با توجه به اهمیت راهبردی ارتفاع بمو، ارتش عراق هنگام آماده شدن برای حمله به ایران، نیروهای خود را در این محور تقویت کرد و یک گردان مکانیزه را از خانقین به طرف کوه بمو (مقابل پاسگاه باویسی ایران) انتقال داد.[4] همچنین قبل از آغاز رسمی جنگ، عوامل ضدانقلاب به رهبری عزیزالله پالیزبان (سپهبد؛ استاندار کرمانشاه در دوره پهلوی) و با پشتیبانی حکومت بعث عراق برای عملیات‌های خرابکارانه بر روی این ارتفاع مستقر شده بودند.[5] اواخر مرداد 1359 و قبل از تهاجم عراق، ضدانقلاب، نیرو و تجهیزات قابل توجهی بر روی این ارتفاع مستقر کرده بود.[6]

ابتدای جنگ، با پیشروی ارتش عراق در محور ازگله، این ارتفاع به اشغال متجاوزین درآمد[7] و پس از اشغال، با توجه به اهمیت آن، انواع جنگ‌افزارها و تجهیزات نظامی بر رو و اطراف آن مستقر شد.[8] به دلیل تسلط کامل ارتفاع بمو بر مناطق اطراف، نیروهای عراقی با استقرار بر روی بلندترین قله آن، تحرکات نظامی ایران را در این منطقه زیر نظر داشتند؛ همچنین با استقرار ضدانقلاب از جمله نیروهای سازمان مجاهدین خلق بر روی آن و نصب تجهیزات دیده‌بانی و استراق سمع، فعالیت نیروهای ایرانی رصد می‌شد.[9]

در طول جنگ، ارتفاع بمو از جمله مراکز استقرار ضدانقلاب از جمله سلطنت‌طلبان به رهبری پالیزبان، سازمان مجاهدین خلق و حزب دموکرات کردستان بود. ضدانقلاب در محدوده این ارتفاع، به خصوص در مقابل «سرتک» خط پدافندی تشکیل داده و در کنار ارتش عراق از آن محافظت می‌کردند.[10] از مهمترین راه‌های نفوذ ضدانقلاب به خصوص افراد حزب دموکرات کردستان به منطقه جوانرود، ارتفاعات بموی کوچک تا ارتفاعات شاخ خشیک بود.[11] البته در خاک عراق نیز نیروهای کرد طرفدار جمهوری اسلامی ایران در شمال این کشور، حملات محدودی علیه ارتش عراق در محدوده این ارتفاع انجام می‌دادند.[12]

برای مقابله با ارتش عراق، فرماندهان نظامی ایران پس از متوقف کردن ارتش مهاجم و در دوره آزادسازی سرزمین‌های اشغالی ایران، تحولات این ارتفاع را زیر نظر داشتند. یکی از مهمترین اقدامات نظامی ایران در این محور در 26 آذر 1360 به وقوع پیوست که طی آن نیروهای سپاه پاسداران ریجاب و جوانرود با بهره‌گیری از نیروهای بسیج منطقه عملیات محدودی با نام «مولای متقیان» در نوار مرزی غرب جوانرود اجرا کردند که طی آن بخش کوچکی از دامنه غربی و جنوبی ارتفاعات مرزی بمو آزاد شد.[13]

در دوره تعقیب متجاوز و به منظور فعال کردن جبهه میانی، ارتفاع بمو از اهدافی بود که مورد توجه فرماندهان نظامی ایران قرار گرفت. در مقابل ارتفاع بمو در خاک ایران، منطقه دربندیخان در خاک عراق قرار داشت که اهمیت ویژه‌ای در طرح‌های عملیاتی ایران داشت. بمو مرتفع‌ترین ارتفاعی بود که به سد راهبردی دربندیخان در شمال عراق مسلط بود.[14] تسلط بر بمو نقش مهمی در پیشروی به سمت دربندیخان داشت، با این حال شناسایی این ارتفاع به علت جنس صخره‌ای آن و همچنین محافظت شدید ارتش عراق بسیار مشکل بود.[15]به دلیل دید کامل ارتفاع بمو بر کل عقبه نیروهای ایران تا عمق 60 کیلومتری، امکان غافلگیری ارتش عراق در این محور وجود نداشت و همین امر امکان اجرای عملیات و آزادسازی آن را با دشواری مواجه می‌کرد.[16]

 در طول جنگ مهمترین مباحث درباره تصرف بمو در طرح عملیات والفجر 5 در مهر 1362 صورت گرفت. در طرح اولیه عملیات والفجر 5 مقرر شد قرارگاه نجف برای پیشروی در منطقه دربندیخان عراق، ارتفاع بمو و شاخ آن را به تصرف درآورد،[17] اما طی روزهای بعد با وجود این که بخش گسترده‌ای از مباحث آماده‌سازی عملیات والفجر 5 به محور بمو اختصاص یافته بود، به دلیل مشکلات، تصرف آن از محورهای عملیاتی حذف شد.[18]

پس از منتفی‌ شدن عملیات والفجر 5 در محور بمو، حملات نیروهای نظامی ایران در این محور عمدتاً در قالب حملات ایذایی و محدود صورت می‌گرفت و هرگونه تحرک نظامی ایران در این محور با واکنش شدید ارتش بعث مواجه می‌شد. در شهریور 1365، مواضع نیروهای ایران در مقابل این ارتفاع مورد حمله شیمیایی عراق قرار گرفت.[19]در سال 1366 دامنه حملات نیروهای سازمان مجاهدین خلق نیز در محور بمو شدت گرفت و حملاتی علیه پایگاه‌های نظامی ایران در مقابل این ارتفاع انجام دادند.[20]

پس از پایان جنگ، کوه بمو به عنوان یک ارتفاع مرزی اهمیت راهبردی خود را حفظ کرده است؛ خط مرزی در محدوده این ارتفاع، از میله 67 تا 1/67 ، پشته جنوب غربی کوه بمو را می‌پیماید و از میله مرزی 1/67 تا 3/67 مرز مشترک دو کشور ایران و عراق را خط‌الرأس ارتفاعات بمو تشکیل می‌دهد.[21]

کتاب بمو به قلم اصغر کاظمی درمورد خاطرات شناسایی منطقه قصرشیرین و ذهاب در جنوب ‌غرب و غرب کشور به روایت 10 نفر از فرماندهان و رزمندگان در 5 فصل و در سال 1379 توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است.

[1]. کاظمی، اصغر، بمو (خاطرات شناسایی منطقه قصرشیرین و ذهاب)، تهران، دفتر ادبیات و هنر مقاومت، 1379، ص24؛ لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 16، تهران مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص1033؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، نقشه 1:500،000 ثلاث باباجانی، تهران،1390؛ هژبری، علی و مرتضی حصاری، «آشنایی با کوه مقدس بمو»، فصلنامه مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ش8، 1398، ص29.

[2]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 16، ص 1033؛ کاظمی، اصغر، همان، ص 23.

[3]. حسینی، ناصر، «تأمین بغداد هدف اول رژیم بعث عراق از تهاجم به غرب کشور»، فصلنامه علوم و فنون نظامی، ش 31، 1394، ص 9.

[4]. نخعی، هادی، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 7، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1397، ص 262.

[5]. یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 2، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1377، ص547.

[6]. سلیمانی‌خواه، نعمت‌الله، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 9، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1394، ص 504.

[7]. دری، حسن، اطلس کرمانشاه در جنگ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1383، نقشه ص 57.

[8]. فوزی، یحیی و علیرضا لطف‌الله‌زادگان، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 43، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1391، ص 302.

[9]. همان، ص81.

[10]. کاظمی، اصغر، همان، ص 288 و331؛ نعمتی، یعقوب و دیگران، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 27، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1394، ص 285 و 848.

[11]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا و ایرج همتی، روزشمار جنگ ایران و عراق، جل 28، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1397، ص 975.

[12]. خداوردی، مهدی، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 42، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1397، ص777.

[13]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 16، ص1026؛ کاظمی، اصغر، همان، ص57.

[14]. فوزی، یحیی و علیرضا لطف‌الله‌زادگان، همان، ص 302.

[15]. نعمتی، یعقوب و همکاران، همان، ص 261 و 286.

[16]. فوزی، یحیی و علیرضا لطف‌الله‌زادگان، همان، ص 206.

[17]. نعمتی، یعقوب و همکاران، همان، ص 421.

[18]. همان، ص970.

[19]. فوزی، یحیی و علیرضا لطف‌الله‌زادگان، همان، ص 690.

[20]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 49، ص 225.

[21]. عزتی، عزت‌الله و هوشنگ میرزایی‌پور، «بررسی مناطق مرزی استان کرمانشاه با عراق و نقش آن در اهداف استراتژیک ایران»، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، دوره 3، ش 4، 1390، ص 25.