مکان‌ها

جزیره تنب بزرگ

عماد عزت‌آبادی
19 بازدید

جزیره تنب بزرگ، از جزایر ایرانی خلیج فارس است که موضوع حاکمیت بر آن، یکی از بهانه‌های صدام برای آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بود.

جزیره تنب بزرگ بخشی از شهرستان ابوموسی در استان هرمزگان[1] با وسعت تقریباً ۱۱ کیلومتر مربع در فاصله ۱۸۰ کیلومتری بندرعباس در خلیج فارس قرار دارد. تنب در فارسی دری به معنای تپه است[2] و علت این نام‌گذاری، وجود تپه‌هایی در بخش‌های غرب و شمال غربی این جزیره است که باعث شده این جزیره به شکل یک تپه به نظر برسد.[3] آب و هوای جزیره خشک دریایی و حداکثر و حداقل دمای آن به ترتیب ۴۵ و ۸/۵ درجه سانتیگراد است.[4] میزان بارش آن ۱۲۶ میلیمتر در سال و منابع آب زیرزمینی آن بسیار محدود است.[5] پوشش گیاهی جزیره غالباً از نوع کرت، کهور، کنار و گز است.[6] بیشتر ساکنان جزیره، کارکنان دولت و نیروی‌های مسلح ایران هستند. طبق آمار سال ۱۳۷۵ جمعیت جزیره ۶۳۷ نفر است که بیشتر مشاغل نظامی و عمرانی دارند.[7]

ایرانیان جز در مدت کوتاهی از زمان حکومت پادشاه ماد؛ هُوَخشَترَ تا پایان سلسله ساسانیان مالک جزیره بوده‌اند.[8] در زمان حکومت عمربن خطاب این جزیره جزو امپراطوری اسلامی شد، اما در زمان ابوبکر سعدبن‌زنگی اتابک فارس، این جزیره مجدداً به حاکمیت ایران بازگشت و تا آمدن پرتغالی‌ها در سال ۸۸۶ ش. این مالکیت ادامه یافت. در سال ۱۰۰۴ ش. امام‌قلی‌خان به دستور شاه‌عباس صفوی پرتغالی‌ها را از خلیج فارس بیرون کرد و حاکمیت جزیره به ایران اعاده شد. با سقوط دولت صفویه و ضعف دولت مرکزی، کمپانی انگلیسی هند شرقی در این جزیره مستقر شد تا اینکه در سال ۱۱۰۶ مالکیت جزیره توسط نادرشاه افشار به ایران بازگردانده شد.[9] پس از نادرشاه و با تساهل کریم‌خان زند، شیوخ قاسمی رأ‌س‌الخیمه عملاً جزیره را تصرف کردند.[10] انگلیسی‌ها برای حفظ امنیت کشتیرانی هند که منافع آنان را تأمین می‌کرد در مقابل منازعات دریایی قواسم و قبیله بنی‌یاس که در سواحل امارات حضور داشتند و با عدم توجه ایران به سواحل جنوبی خود که منجر به حضور فعال دولت در این سواحل و لطمه به منافع انگلیسی‌ها می‌شد، در سال ۱۱۹۹ ش. «هنل » مقیم سیاسی انگلیس در خلیج فارس به دستور حاکم بمبئی موظف شد با ایجاد خطی موسوم به «هنل» یک خط حائل ایجاد کرده و مرز دریایی ایران را با شیوخ امارات معین کند. در این خط جزیره تنب بزرگ، ابوموسی و سیری جزوی از قلمرو ایران شناخته شد.[11] با وجود این، انگلیس در سال ۱۲۸۲ ش. جزیره تنب بزرگ و چند جزیره دیگر را اشغال کرد. سرانجام در سال ۱۳۵۰ ش. محمدرضا پهلوی در قبال صرف ‌نظرکردن از حاکمیت بحرین، حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، کوچک و ابوموسی را تثبت کرد.[12]

یکی از مسائلی که صدام پیش از تحمیل جنگ به ایران عنوان می‌کرد لزوم خروج بی قید و شرط ایران از جزایر سه‌‌‌گانه تنب بزرگ، کوچک و ابوموسی بود.[13] در این زمینه رئیس دولت امارات هم از عراق حمایت می‌کرد و همین امر موجب شد یگان‌های منطقه یکم نیروی دریایی ارتش با حمایت منطقه دوم این نیرو مواضع خود را در حفاظت از این جزایر تقویت کنند.[14] صدام پیش از آغاز جنگ تبلیغات گسترده‌ای با موضوع ملی‌گرایی عربی و مالکیت به اصطلاح عربی جزایر سه‌گانه زد تا در ارتش خود انگیزه یک تهاجم بزرگ را علیه ایران ایجاد کند.[15] صدام ادعا می‌کرد این جزایر عربی است [16]و باید به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس اعاده شود.[17]

پس از شروع جنگ تحمیلی در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ عراق در کنار حمله نظامی، در حوزه دیپلماتیک نیز در تلاش بود حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه را زیر سؤال ببرد. در این راستا، در ۹ آبان همان سال سعدون حمادی وزیر خارجه عراق به امارات متحده عربی اعلام کرد که اگر این کشور برای اعاده حاکمیت بر جزایر سه‌گانه دست به اقدام بزند از حمایت‌ عراق برخوردار خواهد بود.[18] صدام نیز ادعا کرد تا زمانی که ایران بر این جزایر حاکم است خطر جنگ و جنگ‌های بعدی تا اعاده حاکمیت عرب‌ها بر این جزایر وجود دارد.[19] در ۲۱ آذر همان سال دولت امارات در یادداشتی به کورت والدهایم دبیر کل سازمان ملل اعلام کرد که ایران در سال ۱۳۵۰ ش. این جزایر را اشغال کرده و دولت امارات بر استرداد این جزایر اصرار دارد.[20]

 در کنار این تحرکات خارجی، در داخل نیز ابوالحسن بنی‌صدر رئیس جمهور برای پایان جنگ طرحی ارائه کرد که براساس آن یک قدرت ثالث در اراضی اشغال شده ایران توسط عراق مستقر شود، آنگاه راجع به موضوع جزایر سه‌گانه با کشورهای حاشیه خلیج فارس مذاکره کنند؛ طرحی که عملاً موجب تأخیر در اجرای عملیات نیروهای ایران و تأخیر در شکستن حصر آبادان شد.[21] البته پیروزی عملیات ثامن‌الائمه (ع) غلط بودن طرح بنی‌صدر را به اثبات رساند، اما آنچه موجب تغییر مواضع کشورهای حاشیه خلیج فارس درباره این جزایر شد، موفقیت ایران در فتح خرمشهر بود. پس از این موفقیت، شورای همکاری خلیج‌فارس در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۶۱ بیانیه‌ای صادر کرد که در آن ضمن حمایت از پایان جنگ، اعلام کرد عراق آماده بازگشت به مرزهای خود است. کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس از طرفی خواهان جلوگیری از پیشروی ایران بودند و از طرف دیگر از واکنش ایران واهمه داشتند. به همین علت در بیانیه خود علناً از عراق حمایت نکردند و از ایران می‌خواستند از تلاش‌هایی که برای پایان جنگ می‌شود استقبال کند.[22]

در سال ۱۳۶۲ عراق برای جلوگیری از صدور نفت ایران ۵ فروند هواپیمای سوپر استاندارد به همراه موشک‌های اگزوست از فرانسه دریافت کرد. در مقابل، ایران تهدید کرد در صورت حمله به نفت‌کش‌هایش، تنگه هرمز را خواهد بست. ایران پیش از تحویل هواپیماها به عراق، در مهر ۱۳۶۲، مواضع نظامی خود را در جزیره تنب و سایر جزایر خلیج فارس تقویت کرد و با انجام پروازهای شناسایی و اقدامات پشتیبانی، مقدمات لازم برای بستن تنگه را فراهم کرد. در پی این اقدام سلطان قابوس، پادشاه عمان به آمریکا هشدار داد که ایران توانایی لازم برای بستن تنگه هرمز را دارد.[23]

پس از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، امارات متحده عربی همچنان ادعاهایی راجع به حاکمیت جزایر ایرانی خلیج ‌فارس مطرح می‌کرد . ایران در سال ۱۳۷۱ در مذاکرات ابوظبی راجع به جزایر سه‌گانه حاضر شد و اعلام کرد این جزایر تا ابد متعلق به ایران است و به هیچ‌وجه درباره حاکمیت جزایر سه‌گانه حاضر به مذاکره با هیچ‌کس نیست.[24]

 با توجه به این‌که این جزیره در نزدیکی تنگه هرمز و در عمیق‌ترین قسمت خلیج‌ فارس واقع شده است، نقشی کلیدی در کنترل ترددهای دریایی دارد، چرا که کشتی‌ها هنگام عبور از تنگه هرمز ناگزیر‌ند از کنار یکی از جزایر سه‌گانه ایرانی عبور کنند و ایران برای حفظ حاکمیت دریایی خود بر خلیج ‌فارس از این جزایر بهره می‌برد.[25]

[1].گلوردی، عیسی، جغرافیای جزایر ایرانی خلیج فارس (جزایر بوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک)، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱، ص۱۶۰.

[2]. افشار سیستانی، ایرج، نام دریای پارس و دریای مازندران و بندرها و جزیره‌های ایرانی، تهران، کشتیرانی والفجر هشت، ۱۳۷۶، ص ۱۲۶.

[3]. گلوردی، عیسی، همان، ص۱۶۲و۱۶۱.

[4] . همان، ص۱۶۶.

[5]. همان، ص۱۷۸و۱۷۷.

[6]. همان، ص۱۸۲و۱۸۱.

[7]. همان، ص۱۹۲و۱۸۹.

[8] . عرب‌اسماعیلی، محمود و سلیمان قاسمیان، جزایر سه‌گانه ایرانی: پیشینه تاریخی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک، تهران، کانون اندیشه جوان، ۱۳۹۵، ص۴۹ و۴۷.

[9]. عرب‌اسماعیلی، محمود، همان، ص ۶۴ ،۶۵، ۶۹ ،۵۶-۵۴.

[10]. گلوردی، عیسی، همان، ص۱۹۵.

[11]. عرب‌اسماعیلی، محمود، همان، ص۸۲  و۸۰-۷۹.

[12]. همان، ص۱۶۰و۱۱۳.

[13]. مرادپیری، هادی و مجتبی شربتی، آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، تهران، سمت، چ یازدهم، ۱۳۹۲، ص71.

[14]. سوادکوهی، شاهرخ، اقدامات و نتایج عملیات نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تجاوزات و مداخلات عراق و نیروهای فرامنطقه‌ای در خلیج فارس، تهران، دافوس، 1397، ص249.

[15]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 5، هویزه آخرین گام‌های اشغالگر: زمین‌گیر شدن و توقف کامل دشمن، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، چ چهارم، ۱۳۹۰، ص۵۴۴.

[16]. سوادکوهی، شاهرخ، همان، ص 74.

[17] . مرادپیری، هادی، همان، ص70.

[18]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، همان، ص۸۵.

[19]. همان، ص۱۶۶.

[20]. همان، ص۴۱۹.

[21]. ایزدی، یدالله، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 15، آزادسازی سرزمین‌های ایران، گام اول: عملیات ثامن‌الائمه علیه‌السلام شکستن محاصره آبادان ناکامی منافقین در براندازی نظام، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۶، ص۱۱۴۸.

[22]. حبیبی، ابوالقاسم، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 19، آزادسازی خرمشهر پایان رویای تجزیه ایران، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس ، ۱۳۹۷، ص ۷۰۳-۷۰۱.

[23]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا و ایرج همتی، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 28، نخستین عملیات بزرگ در شمال غرب، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۶، ص۷۴۴.

[24]. عرب‌اسماعیلی، محمود، همان، ص۱۸۳.

[25]. امیری، علی و حجت نادری، «نقش جزایر سه گانه در سیادت دریایی ایران در خلیج فارس»، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال۲۰، ش ۵۸، پاییز۱۳۹۹، ص۳۴۱.