مفاهیم و اصطلاحات
آمپول آتروپین
معصومه عابدینی
3118 بازدید
دستگاه عصبی انسان، از حدود 1012 سلول عصبی یا نورون تشکیل شده است. سلول عصبی را می‌توان یک سلول ترشحی دانست که وظیفه خود را از طریق ترشح یک ماده شیمیایی اجرا می‌کند. این ماده شیمیایی، پس از ترشح، با اتصال به یک گیرنده اختصاصی در یکی از سلول‌های بدن، اِعمال آن را فعال یا مهار می‌کند.
در حال حاضر، بیش از پنجاه نوع ماده شیمیایی که ناقل یا میانجی عصبی هستند، شناخته شده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، استیل کولین است.
برای کنترل اثر این میانجی عصبی، آنزیمی به نام استیل کولین استراز در بدن وجود دارد که استیل کولین را به دو ماده بی‌اثر تبدیل می‌کند و اجازه فعالیت بیش از حد به آن نمی‌دهد. اگر بدن در تماس با موادی قرار بگیرد که این آنزیم را مهار کند، در این صورت، میزان استیل کولین در بدن بالا خواهد رفت که عوارضی خواهد داشت. برای مثال، «soman»، یک مهارکننده استیل کولین استراز است و جزو دسته مشتقّات آلی اسید فسفریک قرار می‌گیرد.
عامل اعصاب، یکی از عوامل شیمیایی است که در دوران دفاع مقدس از طرف عراق برضد رزمندگان ایرانی به کار گرفته شد. این عامل، گاز اعصاب بسیار قوی به صورت مایع و بخار است و معمولاً رنگی متمایل به قهوه‌ای و بویی نظیر بوی میوه دارد. این عامل، روی اعصاب فرد اثر می‌گذارد و در تنفس برای او مشکل ایجاد می‌کند و به‌خوبی از طریق پوست، ریه، روده و ملتحمه چشم جذب می‌شود و برای انسان بسیار خطرناک است.
احتمال استفاده از این ترکیبات به عنوان وسایل جنگ شیمیایی ایجاب می‌کند که از نحوه درمان مسمومیتِ ناشی از این مواد اطلاع کافی داشته باشیم.
علایم شایع و ابتدایی مسمومیت با این آنزیم، تنگی مردمک چشم، افزایش ترشح بزاق، ریزش عرق، اسهال، استفراغ، ضعف و بی‌حالی، شلی دست و پا، گیجی و احساس فشار روی قفسه سینه است. در این صورت معمولاً دستگاه عصبی مرکزی به‌سرعت درگیر می‌شود.
داروهایی نیز وجود دارند که روی گیرنده‌های استیل کولین می‌نشینند و مانع اثر این ماده می‌شوند. از جمله این مواد، آتروپین است که در مسمومیت با گازهای شیمیایی عامل اعصاب، از آن استفاده می‌شود. این دارو، هم به طور طبیعی از گیاهانی مانند Atropa belladonna استخراج می‌شود و هم به طور صناعی و نیمه‌صناعی پدید می‌آید. این دارو، بعد از استفاده و جذب، به طور گسترده‌ای در بدن توزیع می‌شود و بین سی تا شصت دقیقه، در دستگاه عصبی مرکزی به سطح قابل توجهی می‌رسد.
برای مقابله با آثار ترکیبات فوق‌العاده قوی مانند گازهای جنگی ممکن است به مقادیر زیادی از آتروپین نیاز باشد. بدین منظور، یک تا دو میلی‌گرم از سولفات آتروپین، هر پنج تا پانزده دقیقه به صورت وریدی تجویز می‌شود؛ تا حدی که علایم تأثیر آتروپین مانند خشکی دهان ظاهر شود. در وضعیتی مانند جنگ که تزریق وریدی مکرر مشکل است، آمپول‌های اتوماتیکی طراحی شده است که با فروبردن در عضله داخلیِ ران، دو میلی‌گرم آتروپین را در هر تزریق، وارد بدن فرد مصدوم می‌کند. این آمپول، استوانه‌ای سبز و زردرنگ است که معمولاً در جیب کیف ماسک ضدگاز رزمندگان برای کمک اولیه حمل می‌شود. برای تزریق، سر زردرنگ آمپول (ضامن) را برداشته و سر سبز، با فشار به محل فرو می‌شود. پس از ده دقیقه اگر علایم بیماری (عامل شیمیایی) همچنان وجود داشت، آمپول دوم، و پس از آن، آمپول سوم نیز استفاده می‌شود؛ اما تزریق بیش از سه آمپول بدون اجازه پزشک، مجاز نیست. در جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، این آمپول بارها جان رزمندگان را نجات داده است. تردید و تأخیر در استفاده از این آمپول، با مرگ و زندگی رزمنده برابر است.
در دوران دفاع مقدس، آمادگی مقابله با حملات شیمیایی دشمن و استفاده از ماسک محافظتیِ مجهز به فیلتر ضدگاز و نیز استفاده از آمپول آتروپین، از طرف فرماندهان قرارگاه‌ها به یگان‌های عملیاتی یادآوری می‌شد. برای نمونه، ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران طی ابلاغیه‌ای به همه نیروهای تابع و وزارت دفاع ملی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی چنین اعلام می‌کند: «برابر اطلاع واصله، دشمن در هفته‌های اخیر، از گلوله‌های شیمیایی تهوع‌زا به‌دفعات استفاده کرده است. خواهشمند است دستور فرمایید رزمندگان به منظور محافظت خود در برابر عوامل شیمیایی، اقدامات ذیل را به کار بندند: 1. به محض مشاهده گلوله‌های بدون ترکشِ توأم با انتشار گاز و استشمام بوهای مختلف، بلافاصله از ماسک محافظتیِ مجهز به فیلتر ضدگاز استفاده کنند؛ 2. در صورتی که رزمنده فاقد ماسک است، یک دستمال مرطوب جلوی دهان و بینی خود بگیرد و از نقاط پست به نقاط مرتفع پناه ببرد. 3. چنانچه عامل تهوع‌زا پیشرفت کند، به طوری که رزمنده به سرگیجه و تهوع شدید توأم با دل‌درد دچار شده باشد، می‌تواند از آمپول اتوماتیک آتروپین استفاده کند.»[1]
[1]. تلخیص از دایرةالمعارف دفاع مقدس، ج1، تهران: مرکز دایرةالمعارف پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، 1390، ص244ـ242.
