مفاهیم و اصطلاحات
ادبیات دفاع مقدس
معصومه عابدینی
2246 بازدید
ادبیات دفاع مقدس، به مجموعه آثاری اطلاق می‌شود که ارزش‌ها، ابعاد و جلوه‌های هشت سال دفاع مقدس (1367ـ1359) و بازتاب حوادث و رخدادهای این هشت سال را با زبانی هنرمندانه (ادیبانه) بیان کرده‌اند.
ادبیات دفاع مقدس، دو دوره دارد: دوره نخست، شامل همه آثار ادبی است که در طول هشت سال دفاع مقدس آفریده شده است. دوره دوم که هنوز هم ادامه دارد، آثاری است که پس از پذیرش قطعنامه و پایان جنگ به وجود آمده است.
این گونه ادبی، با عنوان ادبیات پایداری (مقاومت) و ادبیات جنگ نیز معرفی می‌شود که وجه ممتاز آن جنبه دینی و قدسی و پیوستگی عمیق و گسترده این ادبیات با فرهنگ اسلامی به‌ویژه فرهنگ عاشورا است.
ویژگی‌های محتوایی آثار آفریده‌شده در هشت سال دفاع مقدس:
1. تشویق و برانگیختن جامعه به دفاع، صبوری و مبارزه همه‌سویه و تمام‌عیار با تجاوز و تجاوزگر: این تشجیع و برانگیزانندگی در شعرها، شعارها، متن‌های حماسی و شورانگیزی که معمولاً رسانه‌ها، به‌ویژه در اعزام‌ها و هنگام اجرای عملیات پخش می‌شد، بیشتر و محسوس‌تر بود.
2. ستایش مجاهدان جبهه و حامیان پشت جبهه: آثار ادبی، سرشار از توصیف و ستایش فداکاری‌ها، جانبازی‌ها، ایثار و گذشت رزمندگان بسیجی و مردم، عشایر، ارتش، سپاه و زنان و مردانی بود که در جبهه یا پشت جبهه حضور و فعالیت داشتند.
3. دعوت به وحدت، یکپارچگی و همدلی و پرهیز از تفرقه و گسستگی.
4. ستایش و تکریم شهیدان و جان‌باختگان: یکی از محورهای اصلی در آثار ادبی، تجلیل و تعظیم شهیدانی بود که در جبهه‌ها یا به علت حملات هوایی، موشکی و غیره به شهادت می‌رسیدند. ویژگی شاخص این ستایش‌ها، تشبیه شهیدان به شهدای کربلا بود؛ برای مثال، کودکان شهید، به علی‌اصغر، نوجوانان و جوانان، به قاسم و علی‌اکبر، فرماندهان، به ابوالفضل العباس و پیران، به حبیب‌بن‌مظاهر تشبیه می‌شدند.
5. بهره‌گیری از نمادهای دینی و آیات و روایات: احوال دینی جامعه، تأثیری ژرف بر آثار ادبی می‌گذاشت و نمادهای قرآنی چون شیطان، ابراهیم، اسماعیل، ابابیل و ابولهب، و مضمون آیات و روایات، نه‌فقط در آثار ادبی به کار می‌رفت که گاه دست‌مایه خلق داستان یا محور اصلی یک اثر ادبی می‌شد.
6. تحقیر اشرافیت و دنیازدگی: تحقیر و سرزنش دنیازدگان جبهه‌گریز یا جبهه‌ستیز و زراندوزان که عمدتاً با چاشنی طنز همراه بود، در آثار این دوره فراوان دیده می‌شود.
7. طرح اسوه‌های تاریخ اسلام: چهره‌های مبارز و مجاهد صدر اسلام چون ابوذر، مالک اشتر، عمار و یاسر و اصحاب اباعبدالله الحسین و نیز غزوات و جنگ‌هایی چون بدر، احد، خندق، صفین و عاشورا به‌وفور وصف می‌شد. گاه نیز مبارزان ملی و دینی مانند سیدجمال، میرزا کوچک‌خان، ستارخان و باقرخان در آثار ادبی چهره نشان می‌دادند.
8. بهره‌گیری از اساطیر و چهره‌های حماسی شاهنامه و ایران باستان: ادبیات دفاع مقدس، در عین دینی بودن، از اسطوره‌ها و شخصیت‌های حماسی چون رستم، سهراب، سیاوش، آرش و نمادهای پهلوانی سرشار بود.
9. پیوند دین، مردم و ایران: سه عنصر دین، مردم و ایران، «مثلث هویت ادبی» دفاع مقدس محسوب می‌شوند. تلفیق این سه با هم، هم‌بستگی آن‌ها را در ذهن و ضمیر آفرینندگان ادبی دفاع مقدس نشان می‌دهد.
10. ستایش امام خمینی و پیروی از وی: امام خمینی، محور و قطب انقلاب، در آثار ادبی عمدتاً با نگاه عارفانه، پیر و مراد و مرشد شناسانده می‌شد.
11. امید به آینده و پیروزی: ترسیم افق روشن آینده و پیروزی بی‌تردید، اعتماد به امدادهای الهی و پیوند و اتصالات عملیات به یاری و امداد فرشتگان و حضور و یاری امام زمان‌عج‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف، در تهییج و مقاومت رزمندگان مؤثر بود.
12. توصیف فضای معنوی جبهه‌ها: توصیف نماز، نیایش، شب‌زنده‌داری و عشق و شور عارفانه رزمندگان، از مهم‌ترین درون‌مایه‌های آثار، شاخصه‌ها و ویژگی‌های محتوایی آثار ادبی دوره دوم ادبی است.
در آثار ادبی پس از هشت سال دفاع مقدس، جز ستایش و تکریم رزمندگان، شهیدان، آزادگان و جانبازان، ویژگی‌های دیگری نیز دیده می‌شود. از آن جمله است:
1. نگرانی از از دست رفتن میراث جبهه‌ها.
2. غفلت و بی‌تفاوتی آفرینندگان حماسه‌های هشت سال دفاع مقدس.
3. مظلومیت شهیدان و رزمندگان و ارزش‌ها.
4. نگاه حسرت‌بار و وداع غمگینانه با جبهه و مجاهدان جبهه.
ساخت‌ها و گونه‌های ادبی دفاع مقدس، بدین قرار است:
1. سروده‌های دفاع مقدس که در آغاز عمدتاً در قالب‌های نیمایی و سپید بود و در ادامه، قالب‌های گوناگون چون رباعی، دوبیتی، چارپاره، مثنوی، قصیده و غزل را در بر گرفت.
2. داستان کوتاه و بلند.
3. خاطره‌نگاری.
4. زندگی‌نامه داستانی. (این گونه ادبی که میان خاطره و داستان است، هم نشان از واقع‌گویی و مستند بودن خاطره دارد، هم نشان از عناصر داستانی.)
5. وصیت‌نامه‌ها، نامه‌ها و جبهه‌نوشته‌ها.
6. رجزها و شعارها.
7. مزارنوشته‌ها و مزارسروده‌ها.
8. تابلونوشته‌ها و دیوارنوشته‌ها. (در کنار این نوشته‌ها، لباس‌نوشته‌های رزمندگان نیز جلوه‌ای هنری و ادبی از ادبیات دفاع مقدس است.)
9. پیشانی‌بندها.
10. نامه‌های مردمی برای رزمندگان. (کارت‌های تبریک در ایام نوروز و مناسبت‌ها و نوشته‌های همراه بسته‌های شیرینی و آجیل یا پوشاکی که به جبهه ارسال می‌شد نیز بخشی از ادبیات دفاع مقدس محسوب می‌شدند.)
اثرآفرینان برای جبهه‌ها در طول هشت سال دفاع مقدس را به دو دسته کلی می‌توان تقسیم کرد: گروه اول: چهره‌های ناشناخته یا کمترشناخته‌شده‌ای هستند که در جبهه‌ها حضور داشتند یا در پشت جبهه از جبهه‌ها پشتیبانی می‌کردند. گروه دوم: شاعران و نویسندگان شناخته‌شده و حرفه‌ای هستند. بسیاری از این گروه، با وقوع جنگ و دفاع مقدس درخشش آغاز کردند و برخی از آنان تا به امروز نیز نام، آوازه و اثر دارند. نسل دوم و سوم نویسندگان و شاعران نیز به ظهور رسیده‌اند.
در کنار ادبیات دفاع مقدس (بخش بزرگ‌سال)، ادبیات کودک و نوجوان دفاع مقدس نیز آثار فراوانی در حوزه شعر و داستان دارد.[1]
[1]. تلخیص مقاله از دایرةالمعارف دفاع مقدس، ج1، تهران: مرکز دایرةالمعارف پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، 1390، ص409ـ406.
