جنگ‌افزار
سی-130
محسن شیرمحمد
9 بازدید
هواپیمای ترابری سی-۱۳۰ ساخت آمریکا است و در دوران دفاع مقدس در پشتیبانی و ترابری هوایی نیروهای نظامی ایران نقش داشت.
سی-130 ساخت کمپانی لاکهید در آمریکا است که در سال ۱۹۵۴ اولین پرواز آزمایشی خود را با موفقیت انجام داد. این هواپیما با طولی برابر ۲۹.۷9 متر، عرض ۴۰.۴۱ متر و ارتفاع ۱۱.66 متر دارای حداکثر سرعت حدود ۶۰۰ کیلومتر در ساعت است و با سقف پرواز ۳۳ هزار پا دارای برد پروازی ۷ هزار و ۸۰۰ کیلومتر می‌باشد[1] و قادر است در باندهای کوتاه و خاکی نشست‌وبرخاست کند. در صورت داشتن ظرفیت کامل و کوتاه بودن باند، سی-130 می‌تواند هنگام برخاستن از هشت موتور جاتو استفاده کند.[2] این هواپیما در مدل‌های مختلف ساخته شده و قادر به انجام مجموعه‌ای از مأموریت‌های مختلف مانند حمل‌ونقل نیرو، تخلیه مجروحان، عملیات تجسس و نجات است. مدل‌هایی از آن نیز به عنوان پست فرماندهی پرنده و تانکر سوخت‌رسان هوایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.[3] مدل اِی. سی این هواپیما مجهز به چند جنگ‌افزار شامل توپ ۱۰۵ میلی‌متری، ۴۰ میلی‌متری، ۲۰ میلی‌متری و تیربار ۷.۶۲ میلی‌متری است.[4] سی-130 4 خدمه دارد و ظرفیت حمل 92 نفر با تجهیزات کامل یا 64 چترباز یا 73 بیمار با برانکارد و دو پرستار را دارد.[5]
نخستین هواپیماهای سی-130 در خرداد 1342 وارد نیروی هوایی ارتش ایران شدند و در پایگاه مهرآباد استقرار یافتند؛[6] در همین سال تعدادی دیگر در پایگاه شیراز مستقر شدند.[7] به تدریج تا سال 1357 تعداد 50 فروند سی-130 مدل ئی و اچ توسط ایران خریداری شد.[8]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357و به دنبال بحران در کردستان، هواپیماهای سی-130 به منظور پشتیبانی از نیروهای نظامی به حمل‌ونقل افراد، بار و مهمات پرداختند.[9]
31 شهریور 1359، پایگاه مهرآباد جزو یکی از نخستین فرودگاه‌هایی بود که مورد تهاجم هوایی عراق قرار گرفت و یک هواپیمای سی-130 منهدم شد.[10]
با آغاز تهاجم زمینی دشمن، هواپیماهای سی-130 به جابجایی نیروهای نظامی به جبهه‌های نبرد پرداختند.[11]
پایگاه‌های یکم ترابری مهرآباد و هفتم ترابری شیراز با بهره‌گیری از این هواپیماها مأموریت‌های ترابری مختلفی (حمل‌ونقل نظامیان، بار، مهمات و مجروحان) را در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران انجام دادند.[12] به عنوان نمونه هواپیماهای سی-130 پایگاه شیراز برای عملیات بیت‌المقدس 1500 نفر از رزمندگان اسلام را از مشهد به خوزستان منتقل کردند.[13] در این دوران مأموریت‌های اطلاعات شناسایی نیز با هواپیماهای ویژه «ئی‌سی-130» موسوم به «خفاش» از پایگاه یکم ترابری مهرآباد انجام می‌شد.[14]
این پروازها در قالب ترابری تاکتیکی انجام می‌شد و یک فروند هواپیمای سی-130 که داخل آن سامانه‌های شنود بسیار حساس تعبیه شده بود، به هنگام شرایط بحرانی، پروازهای مداوم در خطوط مرزی غرب و جنوب غربی کشور انجام می‌داد و به وسیله سامانه‌های شنود خود، تحرکات نیروی هوایی دشمن را گزارش می‌کرد. یکی از کارهای مهم هواپیمای شنود (خفاش) اطلاع دادن پرواز هواپیماهای دشمن به سمت ایران یا جبهه‌های مناطق نبرد، به رادارها و مراکز کنترل بود؛ به دنبال آن دستور پرواز هواپیماهای شکاری، رهگیری و انهدام هواپیمای دشمن صادر می‌شد. بدین ترتیب هواپیمای دشمن یا سرنگون می‌شد یا حداقل از انجام مأموریت منصرف می‌گشت و می‌گریخت.[15] البته تلاش دشمن چندین بار برای هدف قرار دادن این هواپیما ناکام ماند. از جمله در 9 آذر 1360، پنج فروند هواپیمای دشمن به‌سوی هواپیمای خفاش در منطقه عملیاتی طریق‌القدس، یورش بردند و یک فروند از آن‌ها با رادار خاموش تا فاصله 25 مایلی این هواپیما جلو آمد که هواپیمای سی-130 توانست از منطقه دور شود.[16]
به دنبال زمین‌گیر شدن هواپیماهای(گشت دریایی) پی.تری-اف در تیر 1364، هواپیماهای سی- ۱۳۰ جایگزین آن‌ها شده و تا مهر 1365 به عملیات گشت هوایی دریایی نیز پرداختند.[17] در مأموریت‌های گشت دریایی، نفرات گردان ترابری تاکتیکی در مأموریت‌های یک هفته‌ای به بندرعباس رفته و از صبح، از دهانه شمالی خلیج‌فارس پرواز خود را آغاز و در غروب آفتاب تا گواتر (مرز پاکستان در دریای عمان) را تحت پوشش شناسایی قرار می‌دادند. در این پروازها به وسیله شناسایی چشمی و راداری، آمار کشتی‌های ورودی و خروجی به خلیج‌فارس با جزئیات به ایستگاه زمینی مخابره می‌شد. این پروازها به طور میانگین ۸ ساعت طول می‌کشید و شناسایی دقیقی در مورد شناورهایی که برای عراق تسلیحات حمل می‌کردند، انجام می‌شد تا بعداً به وسیله جنگنده‌های ایرانی نابود شوند.[18]
در دوران دفاع مقدس چند سانحه نیز برای هواپیماهای سی-130 رخ داد که یکی از موارد در پاییز 1360 به وقوع پیوست. 7 مهر 1360، بعد از پایان عملیات ثامن‌الائمه فرماندهان وقت ارتش و سپاه پاسداران برای ارائه گزارش شکست حصر آبادان به حضرت امام (ره)، تصمیم گرفتند به‌صورت دسته‌جمعی به تهران بیایند که در حوالی کهریزک هر چهار موتور هواپیمای آنان بر اثر یک انفجار در کابین از کار افتاد.[19] خلبان، هواپیمای بدون موتور را در تاریکی شب روی زمین فرود آورد ولی به دلیل قفل نشدن چرخ‌های سمت چپ، بال هواپیما پس از فرود به یک تپه قنات برخورد کرده و هواپیما آتش گرفت. خلبانان، خدمه و تعدادی از مسافران نجات یافتند ولی بقیه مسافرین که از فرماندهان عالی‌رتبه نظامی کشور بودند از جمله سرتیپ ولی‌الله فلاحی جانشین رئیس ستاد ارتش، سرهنگ جواد فکوری فرمانده نیروی هوایی، سرهنگ موسی نامجو وزیر دفاع، یوسف کلاهدوز قائم‌مقام فرمانده سپاه پاسداران و محمد جهان‌آرا فرمانده سپاه پاسداران خرمشهر به شهادت رسیدند. کارشناسان مختلف از نیروی هوایی ایران و پاکستان موضوع را بررسی کردند و انفجار مورد نظر را ناشی از ولتاژ بالای برق هواپیما تشخیص دادند.[20]
در سانحه دیگر، در 11 آبان 1365 یک فروند هواپیمای ترابری سی-130 که از کرمانشاه عازم زاهدان بود به دلیل نقص فنی در نزدیکی فرودگاه زاهدان با کوه برخورد کرد و متلاشی شد و از جمله 91 نفر از افراد لشکر 88 زرهی به شهادت رسیدند.[21]
پس از دوران دفاع مقدس، هواپیمای سی- ۱۳۰ توسط صنایع هواپیمایی ایران در زمینه الکترواویونیک، بخشهای سازه‌ای، بال و بدنه و موتور ارتقا یافت و نخستین پرواز خود را در 4 مهر 1389 با موفقیت انجام داد.[22]
اکنون پایگاه مهرآباد به پشتیبانی از سایر پایگاه‌های هوایی در سراسر کشور می‌پردازد و بازآمد (اورهال) انواع جنگنده‌ها و هواپیماهای ترابری نیروی هوایی (از جمله سی-130) نیز در این پایگاه انجام می‌شود؛[23] تعمیرات اساسی این نوع هواپیما در پایگاه شیراز صورت می‌پذیرد.[24]
[1]. نمازی، محمود و دیگران، هواپیماشناسی، تهران، چاپخانه نیروی هوایی ارتش، ۱۳۷۱، ص 78.
[2]. همان، ص 76.
[3]. همان، ص 77.
[4]. همان، ص 79.
[5]. بابائی، محمدرضا، پرنده‌های پولادین ایران، ج 2: هواپیماهای شکاری و ترابری، تهران، انتشارات سبز رایان‌گستر،1394، ص 251.
[6]. «تحویل هواپیماهای سی-130 به نیروی هوایی شاهنشاهی»، مجله نیروی هوایی، ش 213، تیر 1342، ص 3.
[7]. تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج 3: عملیات کمان-99 موسوم به 140 فروندی و کسب برتری هوایی بر دشمن، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص 58.
[8]. تاریخ نبردهای هوایی، ج 1: تا آغاز تهاجم سراسری، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، چ دوم، 1395، ص 72.
[9]. همان، ص 174.
[10]. هیئت تدوین تاریخ دفاع مقدس، تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ج 3، مهر 1359، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص110 ،10 و 12.
[11]. تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج 3: عملیات کمان-99 موسوم به 140 فروندی و کسب برتری هوایی بر دشمن، ص 201.
[12]. تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج 2: عملیات هوایی اولین پاسخ، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1395، ص 16.
[13]. آریانی، حامد، «پرواز از فارس تا آسمان خلیج فارس»، ماهنامه صف، ش 417، بهمن 1394، ص 20.
[14]. تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج 2: عملیات هوایی اولین پاسخ، ص 16.
[15]. خلیلی، حسین، نبردهای هوایی ایران، انتشارات ایران سبز، تهران، 1398، ص 339.
[16]. حبیبی، نیکبخش و علی غلامی، دفاع مقدّس و قدرت هوایی، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص 331.
[17]. غلام‌نژاد، جعفر، نیروهای ارتشیان فارس در دفاع مقدس، شیراز، فرهنگستان ادب،1400، ص 70.
[18]. معما، محمد، «ترابری هوایی تاکتیکی گره‌گشای جبهه‌ها»، ماهنامه صف، ش ۳۵۹، مهر ۱۳۸۹، ص ۹۸.
[19]. قاضی‌میر‌سعید، حکمت، چشمی در آسمان: یادمان امیر سرتیپ خلبان شهید جواد فکوری، انتشارات عقیدتی سیاسی ارتش، تهران، 1383، ص165 و 167.
[20]. همان، ص179 و 183.
[21]. موسسه فراندیش، رویدادهای سال 1365، تهران، انتشارات فراندیش، 1366، ص 164.
[22]. «جلوه‌های اقتدار»، ماهنامه صف، ش ۳۶۰، آبان ۱۳۸۹، ص ۱۳.
[23]. «بر فراز اقتدار: گفت‌وگو با سرتیپ دوم محمد تسویه‌چی فرمانده پایگاه هوایی شهید لشکری»، ماهنامه صف، ش 384، بهمن 1391، ص 27.
[24]. آریانی، حامد، همان، ص 21.
