مکان‌ها

اهواز

زهراسادات گرامی
1800 بازدید

اهواز، مرکز استان خوزستان است که از ابتدای جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، یکی از اهداف دشمن برای تصرف بود و تا پایان جنگ مورد حمله هواپیماهای ارتش عراق قرار داشت.

اهواز مرکز شهرستان اهواز و مرکز استان خوزستان در جنوب غربی ایران است. اهواز از شهرهای قدیمی ایران است، اما به شکل امروزی، از سال 1266 بنا نهاده شده و نام آن بندر ناصری یا نصریه بوده که از سال 1314 به اهواز تغییر داده شده است.[1] نام خوزستان و اهواز هر دو از ریشه حوز یا خوز هستند که نام باستانی طوایف کهن‌سالی است که در این سرزمین زندگی می‌کرده‌اند.[2] صنایع مهمی در اطراف اهواز مستقر هستند که از جمله آن‌ها صنایع نفت، مجتمع فولاد اهواز، شرکت لوله‌سازی اهواز و کارخانه قند اهواز است.[3] رود کارون از میان شهر اهواز عبور و آن را دو نیم می‌کند.[4] اهوازی‌ها به فارسی و عربی صحبت می‌کنند و مذهب آن‌ها شیعه است.[5]

از مهر 1357 اعتصاب مدارس، بازار و... شروع شد که با اعتصاب مراکز نفتی، ضربه سختی به حکومت پهلوی وارد آمد.[6] یکی از مراکز مهم فعالیت‌های انقلابی، مسجد جزایری در اهواز بود که در بازار و مرکز شهر اهواز قرار دارد.[7] از خرداد 1358 در چند شهر استان خوزستان از جمله اهواز حمله‌هایی صورت گرفت. در 13 و 14 تیر برای انهدام هواپیمای حامل سرلشکر ناصر فربد، رئیس ستاد کل ارتش، به فرودگاه اهواز حمله شد که مهاجمان به اهدافشان نرسیدند.[8] هجدهم تیر هم گروه چریکی چهارشنبه سیاه مسئولیت حمله به نیروگاه اهواز را به عهده گرفت.[9] این درگیری‌ها در سال 1359 نیز ادامه داشت. سوم تیر 1359 در خیابان امام خمینی اهواز یک بمب منفجر شد که براثر آن حدود 36 نفر مجروح و شهید شدند.[10] با ادامه حمله‌ها و درگیری‌ها در اهواز، 30 شهریور 1359 مردم با شرکت در راه‌پیمایی‌ای از مسجد جزایری آمادگی خود را برای دفاع از وطن اعلام کردند.[11] با شروع جنگ تحمیلی عراق برضد ایران در 31 شهریور 1359، میگ‌های عراقی با حمله به اهواز، سیلویی که در ابتدای جاده اهواز  امیدیه محل نگهداری مهمات سپاه اهواز بود، فرودگاه اهواز و... را بمباران کردند. همان روز، نیروهای عراقی از سه محور شمالی، جنوبی و مرکزی به مرزهای ایران حمله کردند که محور جنوبی حمله ارتش عراق، خود سه جبهه داشت: شمالی، میانی و جنوبی که اهواز هدف نیروهای جبهه میانی در محور جنوبی بود. آن‌ها از چزابه در شمال هورالهویزه و طلاییه در جنوب هورالهویزه وارد خاک ایران شدند. قرار بود نیروهای محور چزابه از سوسنگرد بگذرند و به حمیدیه در نزدیکی اهواز برسند و نیروهای محور طلاییه، از کوشک و جفیر بگذرند و در غرب اهواز با نیروهای محور چزابه دست بدهند و اهواز را اشغال کنند.[12] نیروهای عراقی 4 مهر 1359 به منطقه نورد در پانزده کیلومتری اهواز رسیدند.[13] تا این روز نیروهای عراقی حدود صد کیلومتر از جاده 130 کیلومتری اهواز  خرمشهر را اشغال کرده و بر راه‌های خروجی شهر در منطقه پلیس راه و پل نو مسلط شده بودند.[14] نیروهای گردان بلالی از اولین مدافعان شهر اهواز بودند که به نقاط درگیری اعزام شدند. گردان بلالی در سال 1358 از نیروهای سپاه اهواز به فرماندهی محمد بلالی تشکیل شده بود.[15]

با شروع جنگ تحمیلی، باشگاه گلف که در اهواز و در مسیر جاده رامهرمز در بخش غربی شهر قرار داشت، به عنوان قرارگاه مرکزی کربلا، به مرکز فرماندهی و هدایت جنگ سپاه پاسداران در جنوب تبدیل شد و به نام پایگاه منتظران شهادت تغییر نام یافت.[16]

هشتم مهر 1359، زاغه مهمات در مجاورت پادگان لشکر 92 در تپه‌های فولی‌آباد در غرب اهواز منفجر شد.[17] در این شرایط و با نزدیک شدن ارتش عراق به اهواز، امام در سخنانی خطاب به نیروها و مردم اهواز گفتند: «مگر جوانان اهواز مرده‌اند؟» که پس از این سخنرانی نیروهای معدود سپاه اهواز به فرماندهی علی غیوراصلی به نیروهای عراق در محور حمیدیه گل‌بهار حمله و عراقی‌ها را وادار به عقب‌نشینی کردند. به این شکل اهواز از تهدید عراقی‌ها خارج شد.[18]

پنجم آبان براثر آتش توپخانه عراق، پمپ بنزین خیابان 24 متری اهواز در آتش سوخت. شدت این حمله‌ها در اسفند بیشتر شد و در حمله موشکی 19 اسفند، 80 نفر شهید و 26 نفر زخمی شدند. در چنین شرایطی، بسیاری از مردم اهواز و دزفول به شهرهای دیگر از جمله شوشتر مهاجرت کردند.[19]

دو روز بعد از مرحله دوم عملیات بیت‌المقدس که از 16 اردیبهشت 1361 آغاز شد، ارتش عراق از جنوب و جنوب‌ غربی اهواز عقب‌نشینی کرد. بدین ترتیب، اهواز از زیر آتش دشمن رها شد.[20]

اهواز خط مقدم در پشتیبانی جبهه‌ها به شمارمی‌رفت و حضور نیروهای نظامی و استقرار یگان‌ها در این منطقه، این شهر را به یک شهر شبه‌نظامی تبدیل کرده بود.[21]

بازسازی مناطق تخریب‌شده اهواز از سال 1361 آغاز شد و تا شهریور 1362، 4010 واحد ساختمانی تعمیر یا نوسازی شدند.[22]

در سال‌های جنگ، حمله‌های هوایی ارتش عراق به اهواز ادامه داشت که یکی از شدیدترین حمله‌ها در 15 آذر 1365 اتفاق افتاد. صبح این روز هشت فروند هواپیما به تأسیسات تصفیه‌خانه آب اهواز و نیروگاه‌های رامین و زرگان در حومه اهواز حمله کردند. در بعدازظهر این روز هم حدود چهل دقیقه حمله هواپیماها ادامه یافت. در این حمله‌ها 52 نقطه اهواز بمباران شد. حدود دویست نفر در این حمله‌ها به شهادت رسیدند و حدود پانصد تا هفتصد نفر هم مجروح شدند.[23] بیشترین آمار شهدا و مجروحین جنگ شهرها در طول جنگ، مربوط به اهواز است.[24]

یکی از مراکز پشتیبانی مردمی، زینبیه اهواز بود که با عنوان ستاد پشتیبانی و جمع‌آوری مایحتاج جبهه‌ها، توسط بانوان اهواز راه‌اندازی شد. در این مرکز، علاوه بر بسته‌بندی اقلام اهدایی به جبهه‌ها، شست‌و‌شوی پتو و ملحفه‌های رزمندگان، رسیدگی به زخمی‌ها نیز انجام می‌شد. شهدایی را که در معراج شهدا در منطقه نورد بودند به حسینیه اعظم می‌آوردند و از آنجا، تشییع می‌شدند. حسینیه اعظم محل تجمع مردم اهواز در طول مبارزات انقلاب و در دوران جنگ نیز محل برگزاری نمازجمعه و تشییع شهدا بود.[25]

زیارتگاه علی‌بن‌مهزیار و محله شهید‌آباد محل برگزاری سخنرانی‌های مناسبتی و مذهبی بود. بیمارستان شهید مجید بقایی هم در اوایل جنگ توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در محل سابق مهمان‌سرای آلفای گروه ملی فولاد احداث شد و محل مداوای مجروحان جنگ بود.[26] بیمارستان‌های امام خمینی در ضلع شرقی باغ معین، گلستان در منطقه گلستان، آیت‌الله طالقانی در منطقه امانیه، فاطمه‌الزهرا‌‌سلام‌الله‌علیها و دیگر بیمارستان‌های اهواز، در طول هشت سال دفاع مقدس پذیرای مجروحان جنگی بودند.[27]

چند روز پس از پذیرش قطعنامه 598 توسط ایران، 31 تیر 1367، نیروهای عراق مجدداً از محور کوشک تا شلمچه به داخل ایران پیشروی و حدود سی کیلومتر از جاده خرمشهر  اهواز را تصرف و تا نزدیکی اهواز پیشروی کردند. با فراخوانی نیروها در ایران، نیروهای عراق پس از یک روز عقب‌نشینی کردند.[28]

مرکز فرهنگی و موزه دفاع مقدس خوزستان در اهواز قرار دارد. پایگاه منتظران شهادت نیز به‌عنوان یکی از یادمان‌های جنگ تحمیلی در شهر اهواز، مورد بازدید کاروان‌های راهیان نور است.[29]

شهر اهواز لقب پایتخت جنگ را به خود اختصاص داده است.[30] جمعیت اهواز بر اساس سرشماری سال 1395، 1184788 نفر است.[31]

[1]. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور: استان خوزستان: شهرستان اهواز، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1385، ص45.

[2]. همان، ص30.

[3]. همان، ص56 و 57.

[4]. همان، ص46.

[5]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب روای، ج10: روایت اهواز: سربازان امام، تهران: فاتحان، 1388، ص16.

[6]. همان، ص20.

[7]. مسرتی، علی، دین، تهران: سوره مهر، 1396، ص13.

[8]. یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب دوم: بحران در خوزستان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1377، ص18 و 794.

[9]. همان، ص843.

[10]. سلیمانی‌خواه، نعمت‌الله، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب نهم: تصمیم صدام به جنگ علیه ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1394، ص35.

[11]. پیام، حبیب، بررسی بمباران 52 نقطه‌ای اهواز در 15 آذر 1365 با استفاده از مدل پنج حلقه‌ای جان‌واردن، اهواز: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس اداره کل استان خوزستان، 1395، ص40.

[12]. دهقان‌نیری، فاطمه، قطعه‌ای از آسمان: اهواز، تهران: سازمان هنری و ادبیات دفاع مقدس، 1393، ص36 و 37؛ شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب روای، ج10، ص80.

[13]. دهقان‌نیری، فاطمه، قطعه‌ای از آسمان: اهواز، ص38.

[14]. رشید، محسن، اطلس حماسه خرمشهر، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1397، ص22.

[15]. دهقان‌نیری، فاطمه، قطعه‌ای از آسمان: اهواز، ص40.

[16]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی1: خوزستان در جنگ، تهران:‌ بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1389، ص209.

[17]. همان، ص69؛ مطلق، محسن، نگاه شیشه‌ای، تهران: سـوره مهر، 1381، ص95.

[18]. انصاری، مهدی، یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم: هجوم سراسری، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ دوم، 1375، ص235.

[19]. پیام، حبیب، بررسی بمباران 52 نقطه‌ای اهواز در 15 آذر 1365 با استفاده از مدل پنج حلقه‌ای جان‌واردن، ص41.

[20]. دهقان‌نیری، فاطمه، قطعه‌ای از آسمان: اهواز، ص75.

[21]. همان، ص80 و 81.

[22]. دبیرخانه ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده، اهم فعالیت‌های بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده در سال 1361 و 1362، تهران: ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده، 1363، ص257.

[23]. پیام، حبیب، بررسی بمباران 52 نقطه‌ای اهواز در 15 آذر 1365 با استفاده از مدل پنج حلقه‌ای جان‌واردن، ص59 و 60.

[24]. مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، فرهنگ اعلام شهدا: استان خوزستان، ج1، تهران: شاهد، 1395، ص37.

[25]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی1، ص193.

[26]. همان، ص82.

[27]. دهقان‌نیری، فاطمه، قطعه‌ای از آسمان: اهواز، ص83.

[28]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج5: پایان جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ ششم، 1390، ص175 و 179.

[29]. اطلس لشکر 7 ولی‌عصر(عج)، ص268 و 275.

[30]. دهقان‌نیری، فاطمه، قطعه‌ای از آسمان: اهواز، ص97.

[31]. مرکز آمار ایران، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تهران: دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل سازمان برنامه و بودجه، 1397، ص107.