مکان‌ها

خلیج‌ فارس

عماد عزت‌آبادی
224 بازدید

خلیج‌فارس در طول جنگ تحمیلی، صحنه عملیات‌های متعدد نظامی ایران و عراق و سایر کشورها بود.

خلیج‌فارس آبراهی در آسیای غربی میان ایران و شبه‌جزیره عربستان است که وسعت آن ۲۲۲۶ کیلومتر مربع و متوسط عمق آن بین ۲۵ تا ۳۵ متر است. رودهای کارون، اروند و کرخه از مهم‌ترین رودهایی است که به آن می‌ریزند. استان‌های هرمزگان، بوشهر و خوزستان در ساحل شمالی آن واقع شده‌اند و آب و هوایی گرم و مرطوب دارد.[1] ایران با داشتن بیشترین ساحل به وسعت ۱۴۰۰ کیلومتر در شمال، عراق و کویت در شمال غربی، عربستان در غرب، بحرین و قطر در جنوب غرب، امارات متحده عربی در جنوب و عمان در جنوب شرق آن قرار دارند. بندرعباس، بندر لنگه، بوشهر، امام خمینی و خرمشهر مهم‌ترین بنادر ایرانی آن هستند.[2]

نام این آبراه بین‌المللی از قدیم و حتی در کتیبه‌های باستانی خلیج‌فارس آمده است. باوجوداین در سال‌های اخیر دشمنان ایران، با هدایت غربی‌ها و با حمایت مالی و سیاسی برخی شیوخ منطقه، سعی در استفاده از نام مجعولی بر این آبراه دارتد که البته مورخان و آشنایان به تاریخ ایران و جهان و همچنین ایرانیان وطن‌دوست در پی مقابله با این تحریف برآمده‌اند.

به واسطه اهمیت این آبراه، دزدی دریایی در این منطقه رواج داشت. البته برخی آزادی‌خواهان و مخالفان اشغالگری و استعمار با بیگانگان به ستیز برخاستند که در کتاب‌های تاریخی از آنان به عنوان دزدان دریایی یاد شده است. میرمهنا دوغابی از نمونه این مبارزان ضد بیگانه در منطقه است که مبارزه او با اشغالگران و بیگانگان هلندی باعث شد او را به عنوان دزد دریایی معرفی کنند.[3]

پرتغالی‌ها در سال ۸۸۶ش با ورود به خلیج‌فارس اقدام به تصرف جزیره هرمز کردند،‌‌[4] ولی در سال ۱۰۰۷ش با تلاش امام‌قلی‌خان سردار صفوی، اخراج شدند.[5] به‌جز پرتغالی‌ها، هلندی‌ها از سال۱۰۰۲، فرانسوی‌ها از ۱۰۴۳، آلمان‌ها از۱۲۷۴، روس‌ها از۱۲۸۳ش در خلیج‌فارس حاضر بودند؛ اما انگلیسی‌ها پیش از همه این‌ها و در سال۹۶۲ به‌عنوان کمپانی هند شرقی به موازات پرتغالی‌ها در خلیج‌فارس حاضر شدند‌‌[6] که نتیجه آن اشغال بوشهر و خارک بود، اما مردم بوشهر به رهبری میرزا اسدالله‌خان با اشغال خارک و رئیس‌علی دلواری با اشغال بوشهر به مبارزه برخاستند که حماسه آنان در تاریخ ماندگار شد.

وجود منابع انرژی فسیلی و دوسوم نفت و یک سوم گاز دنیا،‌‌[7] ارتباط بین اروپا، افریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرق که دریای سرخ و دریای مدیترانه و اقیانوس هند و اطلس را به هم متصل می‌کند،‌‌[8] وجود جزیره تنب بزرگ و اهمیت آن در کنترل دهانه خلیج‌فارس و معبر بزرگ تنگه هرمز، وجود جزیره تنب کوچک و اهمیت آن در توسعه حریم آب‌های قانونی خلیج‌فارس برای ایران و در نهایت وجود جزیره بوموسی به‌عنوان آخرین نقطه منحنی دفاعی تنگه هرمز، اهمیت این آبراه را دوچندان کرده است.‌‌[9]

خلیج‌فارس هفت جزیره مهم دارد: «قشم» بزرگ‌ترین جزیره، «هرمز» که در اختیارداشتن آن وسیله حکومت بر خلیج‌فارس دانسته شده، «لارک» سپر دفاعی خلیج‌فارس نامیده شده که به علت عمق کم آب سواحل آن و وجود تخته‌سنگ در اطراف جزیره، کشتی‌ها امکان نزدیک‌شدن به آن را ندارند، «هنگام» کلید اصلی باب هرمز که به دلیل عمق زیاد برای استقرار شناورها مناسب است و تنب بزرگ و کوچک و بوموسی.‌‌[10] دیگر جزایر ایرانی خلیج‌فارس عبارت‌اند از: آبادان، بونه، دیره، قبرناخدا، مینو، خارگ، شیف، سیری، شتوار، شیخ اندرابی، فارور، فارورگان، کیش، لاوان، هندرابی.‌‌[11]

خلیج‌فارس توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط می‌شود. تنگه هرمز، هلالی‌شکل است و بین ایران در شمال و عمان در جنوب قرار دارد[12] و جزو یازده تنگه مهم دنیا است.‌‌[13] خلیج‌فارس به دلیل وجود پایگاه‌های نظامی متعدد، ویژگیِ نظامی و راهبردیِ منحصربه‌فردی دارد که در جریان جنگ تحمیلی عراق برضد ایران اهمیت آن بیشتر آشکار شد.

با شروع جنگ تحمیلی، خلیج‌فارس به عرصه نبرد تبدیل شد. ایران برای تضمین کشتیرانی بین‌المللی و کنترل ترددهای دریایی و حفاظت از سواحل خود، در محدوده بین آب‌های ساحلی‌اش و دوازده‌مایلی جزایر بوموسی و سیری و دوازده‌مایلی جنوب شرق جزیره فارسی منطقه جنگی مشخص کرد و هم‌زمان، هرگونه دسترسی به بنادر عراق را ممنوع اعلام کرد.‌‌[14]

اولین عملیات دریایی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به نام اشکان در ۹ و ۱۰ آبان ۱۳۵۹ با اجرای آتش توپ ناوچه جوشن علیه اسکله الامیه و ناوچه گردونه علیه اسکله البکر انجام شد.‌‌[15] عملیات شهید صفری دومین عملیات دریایی ایران علیه اسکله‌های البکر و الامیه بود که در 13 آبان همان سال اجرا شد. در این عملیات، نیروهای ایران با کارگذاشتن مواد منفجره، آسیب جدی به اسکله الامیه و البکر وارد کردند.‌‌[16]

پس از این عملیات و برای انهدام کامل اسکله البکر و بیرون‌کشیدن دشمن از بندر ام‌القصر و با هدف نابودی توان دریایی عراق،[17] در 7 آذر ۵۹ عملیات مروارید آغاز شد که طی آن عراق چندین ناوچه و هواپیمای جنگنده خود را از دست داد.[18]

در پاییز ۱۳۶۲، عراق با جنگنده‌ سوپراتاندارد و موشک اگزوست به اسکله خارک حمله کرد و جنگ نفتکش‌ها آغاز شد. همچنین این کشور در ۲۱ مرداد ۱۳۶۵ با جنگنده میراژ به جزیره سیری حمله کرد. باوجوداین عراق نیز در صادرات نفت مشکلات بزرگی داشت چراکه پایانه‌های نفتی البکر و الامیه در سال ۱۳۵۹ هدف حمله قرار گرفته بود و به علت حمایت سوریه از ایران، خط صادرات نفت عراق که از این کشور می‌گذشت، در سال۱۳۶۰ توسط دولت سوریه بسته شد.‌‌[19] عربستان سعودی هم برای حمایت از عراق تعدادی از بنادر و فرودگاه‌های خود را در اختیار این کشور گذاشت و در سال ۱۳۶۱ با کسب موافقت کویت درآمد حاصل از میدان نفتی خفیج را به عراق داد. در کنار این عربستان به محلی برای استقرار هواپیماهای آواکس آمریکایی بدل شده بود تا برای جاسوسی از خطوط مقدم جبهه ایران، عراق را از تحرکات ایران آگاه کنند. گفته می‌شود در طول دفاع مقدس عربستان بالغ بر سی میلیارد دلار کمک نقدی و کالایی به عراق کرد.‌‌[20] در ۱۰ شهریور ۱۳۶۵ عملیات دیگری توسط لشکر ۱۴ امام حسین‌علیه‌السلام‌ نیروی زمینی سپاه پاسداران بر روی اسکله‌های البکر و الامیه عراق انجام شد. در این عملیات اسکله الامیه به‌طور کامل غیرقابل استفاده شد و اسکله البکر نیز آسیب جدی دید و توان رژیم بعث در خلیج‌فارس به‌شدت کاهش یافت.‌‌[21]

در ۲ مرداد ۱۳۶۶ نفتکش بریجتون که تحت پوشش ناوهای آمریکایی بود، با مین دریایی برخورد کرد و صدمه دید.‌‌[22] در ۲۹ فروردین ۱۳۶۷ ناوگان دریایی آمریکا در عملیاتی با نام «مانتیس» سکوهای نفتی نصر و سلمان ایران را هدف قرار داد. نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در پاسخ به این اقدام ناوهای سهند، جوشن و سبلان را به منطقه اعزام کرد. در این نبرد ناوهای سهند و جوشن غرق شدند و ناو سبلان آسیب جدی دید.

در ۱۲ تیر ۱۳۶۷ هواپیمای مسافربری ایران که در مسیر طبیعی هوانوردی، از بندرعباس عازم دبی بود، در حریم هوایی ایران با شلیک دو موشک از ناو وینسنس آمریکا هدف قرار گرفت و تمام ۲۹۰ مسافر آن به شهادت رسیدند.‌‌[23]

در مجموع، در طول دفاع مقدس، ۴۱۱ کشتی هدف حمله قرار گرفت و براثر ورود نفت خام به آب‌های خلیج‌فارس حدود ۳8 درصد موجودات زنده خلیج‌فارس نابود شدند‌‌[24]

با پایان جنگ تحمیلی در سال ۱۳۶۷، خلیج‌فارس درگیر بحران دیگری شد. ارتش عراق به کویت حمله و آن را اشغال کرد. در پاسخ تعدادی از کشورهای غربی‌ به سرکردگی آمریکا‌ در ۲۷ دی ۱۳۶۹ به عراق حمله کردند و صدام در ۱۲ اسفند ۱۳۶۹ مجبور به ترک کویت شد.‌‌[25]

در سال‌های پس از جنگ تحمیلی، با توجه به اهمیت خلیج‌فارس و حضور نیروهای بیگانه به‌ویژه آمریکایی‌ها در منطقه، ایران به‌منظور ایجاد بازدارندگی در خلیج‌فارس اقداماتی کرد. توسعه فناوری موشکی و اژدر، توسعه فناوری مین‌های ضد کشتی و ضد زیردریایی، توسعه و به‌روزرسانی ناوگان نیروی دریایی ارتش و سپاه پاسداران، توسعه ناوگان رزم هوایی به‌خصوص پهپادی، استفاده از شناورهای تندرو بدون سرنشین، استفاده از هواپیما و زیردریایی بدون سرنشین و... ازجمله این اقدامات است.‌‌[26]

از چند دهه قبل و به‌خصوص پس از پایان جنگ در منطقه، فرصت مناسبی برای فعالیت‌های اکتشافی توسط متخصصان صنعت نفت ایران در خلیج‌فارس فراهم شد و ثمره آن کشف میدان نفتی آزادگان، میدان گازی فوق عظیم پارس جنوبی، عسلویه شرقی، میدان گازی آرش، میدان گازی کیش و... بود که باعث افزایش ذخایر انرژی ایران شد.‌‌[27]

بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۴، روز ۱۰ اردیبهشت در تقویم ایران «روز ملی خلیج‌فارس» نام گرفت. این روز در سال ۱۳۸۹ توسط سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان میراث معنوی ثبت ملی شد.

همچنین آثار متعدد موسیقایی ساخته شده و کتاب‌های معتبری درباره این آبراه و نام تاریخی آن، خلیج‌فارس، نوشته شده است، ازجمله کتاب خلیج‌فارس و مسائل آن نوشته همایون الهی، کتاب نام دریای پارس و دریای مازندران و بندرها و جزیره‌های ایرانی نوشته ایرج افشار سیستانی و کتاب خلیج‌فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز نوشته محمدرضا حافظ‌نیا.

[1]. افشار سیستانی، ایرج، نام دریای پارس و دریای مازندران و بندرها و جزیره‌های ایرانی، تهران: کشتیرانی والفجر8، ۱۳۷۶، ص۲۳ و ۲۴.

[2]. مرادپیری، هادی، شربتی، مجتبی، آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، تهران: سمت، چ یازدهم، ۱۳۹۲، ص۳۳.

[3]. فصلنامه علمی ـ ترویجی مطالعات تاریخ انتظامی، سال سوم، ش8، بهار 1395، ص117.

[4]. سایبانی، احمد، جغرافیای تاریخی هرمزگان، بندرعباس: نسیم بادگیر، ۱۳۹۹، ص۱۲.

[5]. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک استان هرمزگان، ج1، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۹۶، ص۱۳.

[6]. سایبانی، احمد، جغرافیای تاریخی هرمزگان، ص۱۲-۱۶.

[7]. پژوهشنامه ایرانی سیاست بین‌الملل، ش۲، سال دوم، بهار و تابستان ۱۳۹۳، ص۷۴.

[8]. همان، ص۷۲.

[9]. مجله سیاست دفاعی، ش۸۴، سال ۲۱، پاییز ۹۲، ص۱۱۳ و ۱۱۴.

[10]. همان، ص۱۰۹-۱۱۴.

[11]. افشار سیستانی، ایرج، نام دریای پارس و دریای مازندران و بندرها و جزیره‌های ایرانی، ص۱۲-۱۰.

[12]. مجله سیاست دفاعی، همان، ص110 با اضافات.

[13]. فصلنامه علمی ـ پژوهشی اطلاعات جغرافیایی سپهر، ش۸۹، دوره ۲۳، اردیبهشت ۹۳، ص۱۹.

[14]. فصلنامه مطالعات دفاع مقدس، ش۲، شماره پیاپی۶، سال ۱۳۹۵، ص۳3-۳1.

[15]. عبدی‌زاده، مونس، راز مروارید: نقش ناوچه پیکان در عملیات مروارید به روایت ناخدا دوم بازنشسته سعید کیوان شکوهی، تهران: سوره مهر، ۱۳۹۶، ص۷۸ و ۷۹.

[16]. همان، ص۸۶-۸۳ و ۸۸ و ۹۰ و ۹۵.

[17]. همان، ص98

[18]. دانشنامه عملیات‌های ماندگار نیروی دریایی حمهوری اسلامی ایران، تهران: سوره مهر، 1398، ص163 و 171.

[19]. شاهی نوری، نفیسه، جنگ نفتکش‌ها و تأثیر آن بر اقتصاد منطقه (خلیج‌فارس) با تأکید بر ایران و عراق، مقاله تحقیقی ستاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس وزارت نفت.

[20]. بابازاده، محمد، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و مواضع کشورها و جامعه بین‌المللی از منظر روابط بین المللی؛ مطالعه موردی (ایالات متحده آمریکا، انگلیس، شوروی و عربستان سعودی)، مقاله تحقیقی کنفرانس ملی اندیشه‌های نوین و خلاق در مدیریت، حسابداری، مطالعات حقوقی و اجتماعی،۲۴ خرداد ۱۳۹۷، ارومیه.

[21]. اسحاقی، محمد، نخعی، هادی، نبرد العمیه گزارش تحلیلی و مستند عملیات کربلای ۳، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۵، ص۱۳ و ۱۹۹و۲۰۰.

[22]. مرادپیری، هادی، شربتی، مجتبی، آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، ص۱۴۵.

[23]. فصلنامه علمی راهبرد، ش۷۱، سال ۲۳، تابستان ۱۳۹۳، ص۲۰.

[24]. ناویاس، مارتین اس، هوتن، ای ار، مترجم: پژمان پورجباری، رحمت قره، جنگ نفتکش‌ها: حمله به کشتیرانی تجاری در جنگ ایران و عراق، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، ۱۳۹۱، ص۱۵و۱۴.

[25]. فصلنامه جغرافیایی سرزمین، علمی پژوهشی، سال سوم، ش۹، بهار ۱۳۸۵، ص۱۰8ـ103.

[26]. فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، دوره ۱۷، ش۵۶، پاییز۱۴۰۰، ص۴۹.

[27]. ماهنامه اکتشاف و تولید، ش۹۴، شهریور ۱۳۹۱.