تانک
محسن شیرمحمد
64 بازدید
تانک یک خودرو زرهی شنی‌دار مجهز به توپ و مسلسل است و به عنوان مهم‌ترین سلاح جنگ زمینی، در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران مورد استفاده طرفین قرار می‌گرفت.
تانک خودروی کاملاً زره‌دار و شنی‌دار است که دارای یک توپ برای تیراندازی مستقیم و تعدادی تیربار است. کالیبر توپ بر حسب مشخصات تانک و کشور تولیدکننده آن متفاوت است. تانک دارای قدرت آتش فوق‌العاده، حفاظت کامل زرهی، تحرک و مخابرات عالی بوده و مهم‌ترین جنگ‌افزار رزم زمینی است. تانک به صورت امروزی اولین بار در جنگ جهانی اول توسط ارنست دانلپ سوئینتون (سرهنگ ارتش انگلستان) طراحی شد. مراحل تکامل آن در ابتدا کاملاً سری بود، به‌طوری‌که هنگام ارسال این خودرو جنگی به فرانسه برای فریب عوامل اطلاعاتی آلمان نام «تانک» به معنی مخزن در برچسب جعبه‌های آن نصب و این نام از همان زمان مصطلح شد.[1]
سال 1359 و قبل از شروع جنگ، ایران 1735 تانک شامل؛ 400 دستگاه تانک ام-47 و ام-48، 460 دستگاه ام-60 (همگی ساخت آمریکا)، 875 دستگاه تانک چیفتن و 250 دستگاه تانک سبک اسکورپین (ساخت انگلستان) داشت.[2]
در همین زمان عراق نیز دارای 2750 تانک شامل 50 دستگاه تی-72، 2500 دستگاه تی-54، تی 55 و تی-62 و 100 دستگاه تی-34 (ساخت شوروی ) و 100 دستگاه تانک آ.ام.ایکس-30 (ساخت فرانسه) بود.[3] عراق همچنین توانست تانک تی - ۷۲ را مونتاژ کند و با نام شیر بابل به کار گیرد. این تانک از یک مسافت‌یاب لیزری استفاده می‌کرد و قسمت جلوی آن از زره ضخیم ساخته شده و توپ اصلی آن دارای مکانیزم پر کردن مهمات به صورت خودکار بود. در نبرد تانک‌ها، تانک (زرهی شنی) تی-72 می‌تواند موضع قدرتمند خود را در مقابل انواع تانک‌های آمریکایی ام-۶۰ حفظ کند.[4] سیستم‌های کنترل آتش مورد استفاده در تانک‌های تی-۷۲ ساخت شوروی با نصب مسافت‌یاب‌ها و رایانه‌های غربی بهسازی شده بودند.[5] تانک‌های تی-72 بهترین تانک‌هایی بود که عراق در دوران جنگ به کار گرفت. این تانک‌ها در برابر سلاح آر.پی.جی-۷ که عمده سلاح ضد تانک نیروهای پیاده ایران بود، مقاوم بودند و در پاتک‌های عراق نقش مؤثری داشتند.[6]
در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، یکی از بزرگ‌ترین نبرد تانک‌ها در 15 دی 1359 و طی عملیات نصر روی داد[7] که لشکر 16 زرهی ارتش در آن شرکت داشت.[8] پنج گردان تانک، یگان‌های اصلی لشکر 16 در این عملیات بودند.[9] با وجود پیشروی اولیه و انهدام بخشی از تجهیزات و ادوات و اسارت 1200 سرباز عراقی، به دنبال پاتک دشمن در روز 17 دی 1359[10] و عدم هماهنگی و پشتیبانی لازم، واحدهای لشکر 16 زرهی شکست خوردند.[11] نیروهای عراقی مجهز به تانک‌های تی-72 بودند که از نظر سرعت گلوله‌گذاری و نواخت تیر نسبت به تانک‌های ایرانی برتری داشت. با پشتیبانی نیروی هوایی عراق و به کارگیری موشک‌های ضد تانک مالیوتکا، لشکر 16 با برجاگذاشتن 130 تانک و نفربر از جمله 87 تانک چیفتن به مواضع قبلی خود برگشت.[12]
در ایران، سپاه پاسداران که نیرویی چالاک بود، تجهیزات سنگین و زرهی چندان به کار آن نمی‌آمد و با وجود شکل‌گیری (یگان‌های) زرهی در سپاه پاسداران و عملکرد خوب، این تجهیزات (از جمله تانک) به تجهیزات راهبردی تبدیل نشد و غالباً ارتش به این تجهیزات مجهز بود.[13]
ایران در جنگ، بسیاری از تانک‌هایش را از دست داد و قادر به جایگزینی آن‌ها هم نشد. به همین علت دلیل تصمیم گرفت از تانک‌هایش به جای عملیات مانوری مستقل به عنوان توپخانه یا برای پشتیبانی از نیروهای پیاده استفاده کند.[14]
نیروهای ایران هنگامی که نیاز به تحرک داشتند، تانک‌های ام-٦٠ را (به دلیل سرعت و چابکی بیشتر) نسبت به چیفتن ترجیح می‌دادند.[15]
ارتش عراق در دوره جنگ، برخی تانک‌های تی-٥٥ خود را (برای افزایش آتش) مجهز به توپ‌های ۱۲۵ میلی‌متری و تعدادی از آن‌ها را (برای ایمنی بیشتر) با زره‌هایی از جنس مواد مصنوعی مجهز کرد. همچنین برخی از این تانک‌ها و تانک‌های تی-۷۲ به تجهیزات ضد مین مجهز شدند تا از قوای زرهی در نقش جلودار حملات در میدان‌های مین ایران استفاده کنند.[16]
ایران در طول سال‌های ٦٧ – ١٣٦٣ تعداد ۱۰۰۰ دستگاه انواع تانک‌های تی-٥٤ و تى-٥٥ و ٢٦٠ دستگاه تی-59[17] از لیبی و کره شمالی خرید.[18] 600 دستگاه تی-55، 200 دستگاه تی-62 و 29 دستگاه تی-72 نیز از دشمن به غنیمت گرفت،[19] اما تلفات فراوانی نیز متحمل شد؛ بسیاری از تانک‌ها نیز قابلیت عملیاتی محدودی داشتند یا به دلیل کمبود قطعات یدکی و نداشتن افراد تعمیر و نگهداری کارآمد، اصولاً توان عملیاتی نداشتند.[20] تانک‌های تی-59 و تی-72 (متعلق به ایران) به دلیل نداشتن سیستم‌های کنترل آتش مناسب نمی‌توانستند اهداف مورد نظر را با اولین شلیک منهدم کنند یا در حال حرکت شلیک کنند، اما توپ‌های این نوع تانک‌ها، قابلیت بیشتری داشت و کار کردن با سامانه تیر مستقیم آن ساده‌تر از سامانه و سیستم‌های کنترل آتش پیشرفته‌ای بود که برای نبرد تانک علیه تانک به کار رفت.[21]
پس از پایان جنگ تحمیلی و از اوایل دهه 1370، طراحی و ساخت تانکی بومی با نام «ذوالفقار» در دستور کار سازمان جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش قرار گرفت که در نهایت منتهی به طراحی و ساخت تانک «ذوالفقار-۱» در سال ۱۳۷۵ شد. تانک «کرار» نیز به عنوان پیشرفته‌ترین تانک ایرانی در اسفند ۱۳۹۵ رونمایی و هم‌زمان خط تولید انبوه آن در صنایع زرهی بنی‌هاشم درود افتتاح شد. کرار در حقیقت نوع ارتقا یافته تانک‌های تی-72 است.[22]
[1]. رستمی، محمود، فرهنگ واژه‌های نظامی، تهران، ایران سبز، چ دوم، 1386، ص 246.
[2]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 1، ترجمه حسین یکتا، تهران، مرزوبوم، 1390، ص 145 و 374 .
[3]. همان.
[4]. بلک‌ول، جیمز، صاعقه در صحرا، ترجمه حمید فرهادی نیا و هوشمند نامور تهرانی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372، ص 106.
[5]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ج 2، ص 338.
[6]. همان.
[7]. «بزرگ‌ترین نبرد تانک‌ها بعد از جنگ جهانی دوم در گفتگو با فرماندهان عملیات نصر (هویزه)»، ماهنامه غدیر، ش 3، دی 1385، ص 11.
[8]. حسینی، سیدیعقوب، عملیات نصر، تهران، ایران سبز، 1393، ص 350 و 351.
[9]. ویژه‌نامه سوره مهر، ش 3، شهریور 1391، ص 23.
[10]. همان.
[11]. ابوغزاله، عبدالحلیم، جنگ ایران و عراق، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران، ص 362.
[12]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، مرز و بوم، 1391، ص 290.
[13]. شیرعلی‌نیا، جعفر، دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق، تهران، سایان، 1392، ص 209.
[14]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ج 2، ص 337.
[15]. همان، ص 338.
[16]. همان، ص 339.
[17]. همان، ص 330.
[18]. یوسف‌اقدم، کریم، آماد و پشتیبانی نزاجا در هشت سال جنگ تحمیلی، تهران، هیئت معارف جنگ شهید سپهبد علی صیاد شیرازی، 1401، ص 73 و 74.
[19]. جعفری، فتح‌الله، چنانه ـ خودنگاشت فتح‌الله جعفری، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1402، ص 440، 441 و 445.
[20]. همان.
[21]. همان، ص 338.
[22]. «گام‌هایی که برای تولید تانک در ایران برداشته شد» ، خبرگزاری فارس، 3 دی 1397؛
