عملیات‌ها
عملیات بیت‌المقدس
لیلا آزاده
1328 بازدید
عملیات بیت‌المقدس از بزرگ‌ترین عملیات‌های ایران برای آزادسازی مناطق اشغال‌شده توسط ارتش عراق بود که با اجرای آن ۵۰۳۸ کیلومتر مربع از اراضی اشغالی، ازجمله شهرهای خرمشهر، هویزه، پادگان حمید و جاده اهواز ـ خرمشهر آزاد شد.
پس از آزادسازی مناطق غرب رودخانه کرخه در عملیات فتح‌المبین در فروردین 1361، منطقه عمومی غرب رودخانه کارون یعنی آخرین منطقه اشغالی جبهه جنوب که در تصرف عراق بود، در روند سلسله عملیات‌های آزادسازی مناطق اشغالی قرار گرفت و مقدمات اجرای عملیات بیت‌المقدس فراهم شد.[1]
اهداف عملیات بیت‌المقدس انهدام نیروهای عراق و آزادسازی سرزمین‌های اشغالی در غرب رودخانه کارون و تهدید بصره برای وادارکردن عراق به پرداخت خسارت‌های جنگ بود. آزادسازی خرمشهر از نظر استراتژیکی و سیاسی اهمیت ویژه‌ای داشت. دورکردن شهرهای اهواز، حمیدیه، سوسنگرد و جاده اهواز ـ آبادان از برد توپخانه دوربرد عراق، ترمیم مرز بین‌المللی و آزادکردن جاده مواصلاتی اهواز ـ خرمشهر هم ازجمله اهداف این عملیات بود.[2]
عملیات بیت‌المقدس در چهار مرحله طراحی شد.[3] منطقه عملیات، محصور در میان چهار مانع طبیعی و از شمال به رودخانه کرخه‌کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هورالهویزه و شط‌العرب محدود بود و زمین منطقه به‌هم پیوسته و مستطیل‌شکل بود.[4]
همکاری نزدیک سپاه پاسداران و ارتش و جهاد سازندگی در عملیات بیت‌المقدس نکته مهم سازمان رزم این عملیات بود که در دوران جنگ نظیر نداشت.[5]
«قرارگاه کربلا» با چهار قرارگاه قدس، فتح، نصر و فجر شامل هفت لشکر و پنج تیپ مستقل از ارتش و سپاه عملیات را کنترل و هدایت می‌کرد.[6] علی صیاد شیرازی از ارتش و محسن رضایی از سپاه، قرارگاه مرکزی کربلا را فرماندهی می‌کردند. فرماندهی قرارگاه قدس به عهده عزیز جعفری از سپاه و سیروس لطفی از ارتش بود. غلامعلی رشید از سپاه و مسعود منفرد نیارکی از ارتش فرماندهان قرارگاه فتح بودند و قرارگاه نصر با فرماندهی حسن باقری از سپاه و حسین حسنی‌سعدی از ارتش اداره می‌شد[7] و جهاد سازندگی نیز وظیفه احداث خاکریز، جاده، پل و سنگر را در قبل، حین و بعد از هر مرحله از این عملیات به عهده داشت.
عملیات در ساعت سی دقیقه بامداد جمعه 10 اردیبهشت 1361 با رمز یا «علی‌بن‌ابیطالب‌علیه‌السلام» اجرا شد.[8]
محور شمالی منطقه عملیات به قرارگاه قدس (با عبور از رودخانه کرخه‌نور)، محور میانی به قرارگاه فتح (با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز ـ خرمشهر) و محور جنوبی به قرارگاه نصر( با عبور از کارون و پیشروی به سمت شمال خرمشهر) واگذار شد.[9]
در مرحله اول عملیات، یگان‌های قرارگاه قدس با عراقی‌ها درگیر شدند و تنها در یکی از محورها مواضع آنها را در جنوب کرخه تصرف کردند. قرارگاه فتح با تصرف سرپل و پیشروی، به جاده اهواز ـ خرمشهر رسید. قرارگاه نصر از رودخانه عبور کرد، ولی به دلیل ناهماهنگی در پیشروی و روشن‌شدن هوا در برابر پاتک دشمن زمین‌گیر شد و جناح چپ منطقه سرپل تهدید شد. عراقی‌ها محل رخنه قرارگاه قدس را در محور شمالی پس گرفتند. در محور قرارگاه فتح با توجه به عدم الحاق قرارگاه‌های نصر و فتح، نیروهای عراق فشار زیادی برای بازپس‌گیری منطقه سرپل وارد کردند. با مقاومت نیروهای ایران، برخی از رخنه‌ها ترمیم شد، ولی نیروهای قرارگاه قدس به مواضع اولیه عقب‌نشینی کردند.[10]
در مرحله دوم عملیات، نیروهای قرارگاه فتح در آغاز حمله به جاده مرزی رسیدند. نیروهای قرارگاه نصر زیر فشار شدید عراقی‌ها بودند، ولی با اتکا به کانالی که خط حد دو قرارگاه فتح و نصر محسوب می‌شد، مقابل پاتک‌های عراق مقاومت کردند و سرانجام نیروهای عراق از غرب جاده عقب‌نشینی کردند و جاده اهواز ـ خرمشهر آزاد شد و عقبه نیروهای ایران به جای تکیه بر رودخانه کارون، روی خشکی و با اتصال به اهواز برقرار شد.[11]
مرحله سوم عملیات با هدف تسریع نابودی نیروهای عراقی و افزایش تعداد اسرا و غنایم و آزادسازی خرمشهر آغاز شد. تمرکز عراقی‌ها در خرمشهر و خستگی نیروهای ایرانی، پیشروی به سمت اهداف را دشوار کرد. در این مرحله اهداف تأمین نشد، ولی بخشی از نیروهای عراقی منهدم شدند.[12]
در مرحله چهارم عملیات، نیروهای قرارگاه فتح به پلیس‌راه خرمشهر رسیدند و نیروهای قرارگاه فجر پل‌نو را تصرف و به سمت اروندرود پیشروی کردند. نیروهای قرارگاه نصر با پیشروی در امتداد مرز و پاک‌سازی و انهدام نیروهای عراق، به سمت جنوب و به سمت نهرخیّن حرکت کردند. مقاومت عراقی‌ها به‌ویژه در پل‌نو به منظور باز نگه‌داشتن عقبه نیروهایشان نتیجه‌ای در بر نداشت و سرانجام در سوم خرداد 1361 برخلاف تصور عراقی‌ها که در دروازه‌های شرقی، شمالی و جنوبی در کمین نیروهای ایرانی بودند، نیروهای ایران از دروازه‌های غربی و شمالی و از همان محوری که نیروهای عراقی وارد خرمشهر شده بودند، وارد خرمشهر شده و شهر را آزاد کردند.[13]
خسارات و تلفات عراق در این عملیات چشمگیر بود. از مناطق اشغالی ایران 5400 کیلومتر مربع آزاد شد. از نیروهای دشمن 16هزار نفر کشته و زخمی شدند و 19هزار نفر به اسارت رزمندگان اسلام درآمدند. پنجاه دستگاه خودرو، 5500 دستگاه تانک و نفربر، ده‌ها قبضه توپ، 53 فروند هواپیما و سه فروند بالگرد عراق در این عملیات منهدم شد. پیروزی عملیات بیت‌المقدس با تقدیم حدود شش هزار شهید و حدود 25هزار زخمی حاصل شد.[14]
فتح خرمشهر نتیجه تاکتیک‌های منحصربه‌فردی بود که عراقی‌ها هیچ‌گونه آمادگی برای مقابله و مهار آن را نداشتند.[15] پیروزی ایران در عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر تحولی راهبردی در روند جنگ ایجاد کرد. تغییر توازن در منطقه، یکی از مهم‌ترین نتایجی بود که پیروزی ایران، آن را به دنبال آورد. ازاین‌پس، تمام تلاش آمریکا بر این استوار شد که جنگ، بدون برنده پایان یابد و آتش‌بس برقرار شود. همچنین سیل کمک‌ها از سوی حمایت‌کنندگان صدام، به عراق سرازیر شد تا او اعتمادبه‌نفس خود را حفظ کند.[16]
امام‌خمینی‌قدس‌سره‌الشریف در 3 خرداد 1361 به همین مناسبت پیام تبریکی صادر و از فرماندهان قوای مسلح و رزمندگان و ملت ایران قدردانی کردند.[17]
درخصوص علت نام‌گذاری عملیات بیت‌المقدس، محسن رضایی فرمانده کل وقت سپاه پاسداران، در یک پیام رادیویی گفت: «با اسم‌‌گذاری عملیاتمان ثابت کردیم که به هیچ‌وجه قصد تجاوز به هیچ کشوری را نداریم و قصد ما راندن اجنبی‌ها و مزدورانی است که وارد خاک کشورمان شده‌اند و هدف اساسی ما هم درنهایت بیت‌المقدس و آزادی خانه خداست که باید این خانه را از لوث صهیونیست‌های بین‌الملل و امپریالیست‌های جهان‌خوار آزاد کنیم.»[18]
فیلم‌ها و سریال‌های متعددی با موضوع خرمشهر و عملیات آزادسازی آن ساخته شده است، همچون حریم مهرورزی، فتح خرمشهر، بلمی به سوی ساحل، کیمیا، سرزمین خورشید، دوئل، روز سوم، خاک سرخ، قفسی برای پرواز، در چشم باد، گل‌های گرمسیری. همچنین جشنواره تئاتر فتح خرمشهر یکی از جشنواره‌های موضوعی و باسابقه تئاتر است که هرساله برگزار می‌شود و نمایشنامه‌های مختلفی در این ارتباط ارائه و به نمایش درمی‌آید.
[1]. عملیات بیت‌المقدس، آزادی خرمشهر، (طراحی، اجرا، نتایج، بازتاب‌ها، واکنش‌ها)، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1384، ص14.
[2]. همان، ص18.
[3]. بختیاری، مسعود، معین‌وزیری، نصرت‌الله، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج4: نبرد بیت‌المقدس، آزادسازی خرمشهر، تهران: معاونت تبلیغات و روابط عمومی سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1373، ص81 و 82.
[4]. درودیان، محمد، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، پیش‌درآمدی بر یک نظریه، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1395، ص292.
[5]. عملیات بیت‌المقدس، آزادی خرمشهر، ص19
[6]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: سوره سبز، چ سی‌وپنجم، 1393، ص76 و 77.
[7]. رشید، محسن، اطلس حماسه خرمشهر، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1397، ص116.
[8]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص76 و 77.
[9]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی1: خوزستان در جنگ، تهران: صریر، 1389، ص43.
[10]. درودیان، محمد، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، پیش‌درآمدی بر یک نظریه، ص298 و 299.
[11]. عملیات بیت‌المقدس، آزادی خرمشهر، ص26 و 27.
[12]. درودیان، محمد، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، پیش‌درآمدی بر یک نظریه، ص300 و 301.
[13]. عملیات بیت‌المقدس، آزادی خرمشهر، ص28.
[14]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج1، تهران: مرزوبوم، 1395، ص488.
[15]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج2: خرمشهر تا فاو، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ پنجم، 1378، ص17.
[16]. ولایتی، علی اکبر، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶، ص۱۱7ـ۱۱4.
[17]. بختیاری، مسعود، معین‌وزیری، نصرت‌الله، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج4، ص181ـ179.
[18]. روزشمار جنگ ایران وعراق، کتاب نوزدهم: آزادسازی خرمشهر، پایان رؤیای تجزیه ایران، ص17.
