عملیات توکل
محسن شیرمحمد
70 بازدید
عملیات توکل از جمله تلاش‌های نیروی زمینی ارتش برای آزادسازی مناطق اشغالی خوزستان در سال اول جنگ بود.
27 آذر 1359 طرحی برای عقب راندن ارتش عراق از مناطق شرقی رود کارون و آزادسازی جاده‌های اهواز و ماهشهر به آبادان توسط قرارگاه اروند تهیه شد.[1] قرارگاه اروند از روز 24 مهر 1359 به دستور ستاد مشترک ارتش و تحت فرماندهی سرهنگ حسنعلی فروزان (فرمانده وقت ژاندارمری ایران) در ماهشهر تشکیل شده بود تا به هدایت نیروهای نظامی در منطقه جنوب خوزستان بپردازد.[2]
طرح تهیه شده، توکل نام گرفت که در دو مرحله اجرا می‌شد؛ مرحله اول، تیپ 37 زرهی در محور شرقی ـ غربی و در شمال محور ماهشهر ـ آبادان به نوک خط سرپل دشمن حمله و پل مارد را تصرف می‌کرد.[3] در حالی که گردان‌های 301 و 303 ژاندارمری، جناح جنوبی و شمالی این تیپ را تأمین می‌کردند، گروه رزمی 246 تانک و نیروهای سپاه پاسداران مستقر در سلیمانیه و دارخوین نیز از شمال به جنوب، به موازات کرانه شرقی رودخانه کارون حمله کرده و خاکریزهای دشمن را در محور پیشروی خود به تصرف درمی‌آوردند.
در مرحله دوم و بعد از موفقیت نسبی دو ستون شرقی و شمالی، عناصر تیپ ۲ پیاده قوچان (ارتش) با پیشروی از سمت جنوب به شمال، به خاکریزهای دشمن در سمت جنوبی جبهه حمله می‌کردند. نیروهای سپاه پاسداران و مردمی نیز هماهنگ با واحدهای نظامی در سه محور یادشده در حمله شرکت می‌کردند. در صورت موفقیت در آزادسازی کرانه شرقی رود کارون، حمله به سمت غرب کارون نیز ادامه می‌یافت.[4]
دی 1359 و در آستانه عملیات توکل، به نظر می‌رسید نیروهای دشمن به اطلاعاتی از این طرح دست یافته‌اند، زیرا در روز 19 دی 1359 با آتش سنگین توپخانه و حملات هوایی و بالگرد، منطقۀ گسترش یگان‌های فرماندهی اروند را زیر آتش گرفتند. علاوه بر اجرای آتش سنگین، جابجایی‌های عمده‌ای نیز در چندین محور از جمله محور اهواز- خرمشهر انجام و یگان‌هایی برای تقویت واحدهای منطقه عمومی خرمشهر- آبادان اعزام شدند. این موارد حکایت از این داشت که نیروهای دشمن متوجه حمله قریب‌الوقوع در منطقۀ شرق کارون شده و به همین دلیل یگان‌های احتیاط سپاه 3 عراق از منطقۀ اهواز و بصره به این منطقه منتقل شده‌اند.[5]
در نهایت، با وجود احتمال هوشیاری دشمن، عملیات توکل آغاز شد. ابتدا، تیپ 37 زرهی در ساعت 30 دقیقه بعد از نیمه‌شب 20 دی 1359، دست به یک حملۀ شبانه علیه مواضع دشمن زد. نخست پیشروی تیپ خوب بود، ولی در ساعت 6:30 و با روشن شدن هوا و نبود وسایل مهندسی کافی از قبیل بولدوزر و لودر، امکان تهیه خاکریز فراهم نشد و در نتیجه تعدادی از تانک‌ها و بولدوزرهای تیپ مورد اصابت گلوله‌های ضدتانک دشمن قرار گرفت. در این موقع نیروهای تازه‌نفس عراقی وارد منطقه شدند و برتری برای نیروهای دشمن ایجاد شد و ادامۀ حمله مقدور نگردید. در نهایت علیرغم اینکه تعدادی خاکریز در عمق مواضع دشمن به تصرف نیروهای ایران درآمد و تیپ 37 زرهی موفق به ایجاد رخنه در خط دفاعی دشمن شد، ولی به علت فشار دشمن، نگهداری مواضع تصرف شده میسر نبود و این تیپ مجبور به عقب‌نشینی به مواضع اولیه خود شد.[6]
گروه رزمی 246 تانک و سپاه پاسداران نیز از ساعت 1 بامداد، با اجرای آتش غیرمستقیم و مستقیم، پیشروی افراد تیپ 37 زرهی را پشتیبانی کردند. یک تیم از این گروه، از مواضع خود خارج و به سمت جنوب پیشروی کرد، اما در مسیر پیشروی به میدان مین دشمن برخورد کرد و به علت همراه نبودن تیم مهندسی، نتوانست از منطقه مین عبور کند؛ در نتیجه، به مواضع اولیه خود بازگشت.[7]
گردان 301 ژاندارمری نیز ابتدا به مواضع دشمن حمله کرد و قسمتی از آن را تصرف نمود، اما به علت برتری کامل دشمن نتوانست مواضع تصرف شده را نگه دارد و ساعت 10 صبح به مواضع قبلی خود عقب‌نشینی کرد.
همچنین گروه عملیات نامنظم نیز با سازمان دادن تیم‌های گشتی نفوذی در محور ماهشهر- آبادان به مواضع نیروهای عراقی نزدیک شدند و تلفاتی به دشمن وارد کردند. گروه 22 توپخانه نیز، با اجرای آتش تهیه از حمله یگان‌های حمله‌کننده پشتیبانی کرد، ولی به علت تعمیر و تعویض لوله 6 قبضه توپ، آتش پشتیبانی واحدهای توپخانه کاهش چشمگیری داشت.[8]
در محور جنوبی نیز نیروهای تیپ 2 قوچان (ارتش) و گروه مردمی فدائیان اسلام پیشروی مختصری در منطقه فیاضیه کردند، اما با تقویت نیروهای دشمن مجبور به عقب‌نشینی به مواضع قبلی خود شدند.[9]
در جریان عملیات توکل، قرار بود جنگنده‌های نیروی هوایی از پایگاه بوشهر به پشتیبانی از نیروهای خودی بپردازند،[10] اما از 10 سورتی پرواز پیش‌بینی شده، 4 سورتی آن بدون هماهنگی قرارگاه اروند در منطقۀ دیگر به کار برده شد و بعدازظهر نیز به دلیل ابری بودن هوا پشتیبانی هوایی انجام نشد. روز 21 دی نیز به علت بارندگی، پشتیبانی هوایی میسر نشد. برخلاف انتظار، پشتیبانی هوانیروز نیز در روز حمله چندان مؤثر نبود و با وجود استفاده از 13 فروند بالگرد، 38 سورتی پرواز که در عملیات انجام شد، نتیجه چندان مطلوبی نداشت.[11]
در مجموع در این عملیات 95 نفر از نیروهای خودی شهید و 326 نفر مجروح شدند؛ 66 نفر نیز مفقود و 152 نفر به اسارت دشمن درآمدند. همچنین 24 دستگاه تانک، 7 دستگاه نفربر زرهی، یک دستگاه خودرو موشک‌انداز تاو نیز از بین رفت.[12]
پس از انجام ناموفق عملیات آفندی توکل، از روز 21 دی 1359، وضعیت کلی منطقه عملیاتی آبادان_ ماهشهر به حالت قبل از اجرای حمله بازگشت و طرفین مجدداً به تبادل آتش توپخانه پرداختند.[13]
[1]. صادقی گویا، نجاتعلی، دفاع از آبادان ـ دفاع از آبادان در سال اول جنگ تحمیلی، تهران، ایران سبز،1391، ص 173؛ درودیان، محمد، تجزیه‌وتحلیل جنگ ایران و عراق ـ بازیابی ثبات، ج 2، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص 115.
[2]. رنجبر، سیف‌الله، نیروهای انتظامی و جنگ، تهران، انتشارات اسلامی، 1386، ص 87؛ سروری، روح‌الله و ابوالقاسم جاودانی، عملیات ثامن‌الائمه، تهران، آجا، 1390، ص 73.
[3]. صارمی، مجید، تیپ 37 زرهی در عملیات ثامن‌الائمه، تهران، ایران سبز، 1389، ص 31.
[4]. بنی‌لوحی، سیدعلی و دیگران، نبردهای شرق کارون به روایت فرماندهان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1387، ص 135؛ حسینی، سیدیعقوب، نبردهای منطقه خرمشهر و آبادان در سال اول جنگ تحمیلی، تهران، ایران سبز، 1396، ص 350 و 368.
[5]. صادقی‌گویا، نجاتعلی، همان، ص 185.
[6]. حسینی، سیدیعقوب، همان، ص 370 و 371.
[7]. همان، ص 368.
[8]. همان، ص 371.
[9]. رامین‌نژاد، رامین، تاریخ لشکر خراسان، ج 2، مشهد، آهنگ قلم، 1391، ص 69 ؛ حسینی، سیدیعقوب، همان، ص 370.
[10]. نمکی، علی‌رضا، تاریخ نبردهای هوایی ـ عملیات مروارید و نصر نبردهای هوایی آذر و دی‌ماه 59، ج 6، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص 375.
[11]. حسینی، سیدیعقوب، همان، ص 371 و 372 ؛ جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران، سوره سبز، چ سی‌وپنجم، 1393، ص 40.
[12]. حسینی، سیدیعقوب، همان، 373ـ370.
[13]. همان، ص 373.
