گروه‌ها، نهادها، سازمان‌ها
نیروی هوایی ارتش
محسن شیرمحمد
803 بازدید
نیروی هوایی در دوران دفاع مقدس به عنوان یگان اصلی نیروهای مسلح ایران، در آسمان به پشتیبانی از رزمندگان اسلام و مقابله با دشمن پرداخت.
تاریخ نیروی هوایی ایران به اوایل دهه 1300 بازمی‌گردد. در این زمان دفتر هواپیمایی کل قشون تأسیس شد و با ورود اولین خلبانان ایرانی در سال 1304 و خرید نخستین هواپیماهای نظامی، نیروی هوایی پایه‌گذاری شد. به‌تدریج این نیرو توسعه یافت. اما به دنبال حمله متفقین در شهریور 1320 و در جریان جنگ جهانی دوم، نیروی هوایی دچار بحران شد و فرودگاه‌ها و تأسیسات آن به اشغال بیگانگان درآمد.[1]
پس از پایان جنگ، دوباره نیروی هوایی بازسازی شد. هواپیماهای جت وارد کشور شد و روند توسعه این نیرو شتاب گرفت و دارای تجهیزات پیشرفته شد. این نیرو در سال 1357 دارای 206 فروند جنگنده اف 4، 172 فروند اف 5، 77 فروند اف 14 و انواع هواپیماهای ترابری شامل پنجاه فروند سی 130، بیست فروند فوکر، نُه فروند بوئینگ 747 و چهارده فروند بوئینگ 707 بود.[2] پایگاه یکم در مهرآباد، پایگاه دوم در تبریز، پایگاه سوم در همدان، پایگاه چهارم در دزفول، پایگاه پنجم در امیدیه، پایگاه ششم در بوشهر، پایگاه هفتم در شیراز، پایگاه هشتم در اصفهان، پایگاه نهم در بندرعباس و پایگاه دهم در چابهار مراکز اصلی فعالیت نیروی هوایی در سراسر کشور بودند.[3]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تعدیل نیروهای مسلح، توان عملیاتی نیروی هوایی افول کرد و تعداد افراد این نیرو به نصف، حدود 60 هزار نفر، کاهش یافت و به دنبال لغو قراردادهای نظامی با آمریکا، از آمادگی تجهیزات هوایی نیز کاسته شد.[4]
آبان 1358 و به دنبال تجاوزات مرزی عراق، نیروی هوایی بنا به دستور ستاد ارتش، طرحی برای مقابله با اقدام احتمالی دشمن در قالب دستور عملیاتی البرز آماده کرد.[5] با شدت‌گرفتن حملات مرزی عراق در تابستان 1359، نیروی هوایی به بمباران نیروهای دشمن در این مناطق پرداخت که این موضوع در شهریور 1359 به اوج رسید.[6]
روز 31 شهریور 1359 هواپیماهای عراقی دست به بمباران گسترده پایگاه‌ها و فرودگاه‌های اصلی ایران زدند که البته این موضوع نتوانست آسیب زیادی به نیروی هوایی وارد کند. روز بعد، در قالب طرح البرز، طی عملیات موسوم به کمان 99، 343 سورتی پرواز به‌وسیله جنگنده‌های نیروی هوایی انجام شد که 217 مورد مربوط به مأموریت برون‌مرزی و بمباران پایگاه‌های هوایی و مراکز عمده نظامی عراق بود.[7]
در ماه‌های اول جنگ، نیروی زمینی ارتش به دلیل مسایل مربوط به تعدیل نیرو و درگیری‌های داخلی، تحرک لازم را در مناطق مرزی نداشت، لذا تمرکز زیادی روی نیروی هوایی بود تا با بمباران‌های هوایی جلوی نیروهای متجاوز گرفته شود.[8] یکی از سرنوشت‌‌سازترین مراحل در دوران دفاع مقدس، در شمال خوزستان رخ داد. در این مرحله، نیروی هوایی با توجه به نابرابری نیروهای زمینی و مردمی در برابر نیروهای پرتعداد زرهی و پیاده مکانیزه مهاجم دشمن، مجبور شد تا اصول کلی، مأموریت و قواعد نبردهای هوایی را به‌خاطر نبود وقت و محدودیت زمانی کنار بگذارد و وارد کارزارِ نبرد شده و به جنگ تانک‌ها و نیروهای زرهی دشمن برود. دشمن قصد داشت از پل نادری و رود کرخه عبور کند و با اشغال دزفول، گلوگاه خوزستان را ببندند. ازاین‌رو هواپیماهای نیروی هوایی با بمباران‌های گسترده، پیشروی دشمن را متوقف کردند.[9]
نیروی هوایی در عملیات مروارید و انهدام نیروی دریایی عراق در آذر 1359 نیز نقش محوری داشت. این عملیات به‌صورت مشترک با همکاری نیروی دریایی ایران برای نابودی شناورهای رزمی عراق و همچنین سکوهای نفتی البکر و الامیه در 7 آذر 1359 به اجرا درآمد. نیروی هوایی 67 سورتی پرواز در این عملیات انجام داد که درنتیجه، یازده فروند از انواع شناورهای رزمی و همچنین سیزده فروند جنگنده و یک فروند بالگرد دشمن منهدم شد. نیروی دریایی عراق در این عملیات آسیب چشمگیری دید و تا پایان جنگ قادر به ایفای نقش مؤثر در خلیج‌فارس نشد.[10]
همچنین نیروی هوایی در فروردین 1360 در عملیات استراتژیک اچ 3، به پایگاه‌های سه‌گانه الولید در غرب عراق و در نزدیکی مرز این کشور با اردن حمله کرد و تأسیسات هوایی و تعدادی از هواپیماهایشان را منهدم کرد.[11]
نیروی هوایی در سلسله عملیات آزادسازی مناطق اشغالی و ازجمله در خوزستان، در پشتیبانی از رزمندگان اسلام نقش مهمی بر عهده داشت. در مهر 1360 در عملیات ثامن‌الائمه و شکست حصر آبادان 150 سورتی پرواز[12]، در عملیات طریق‌القدس و آزادی بستان 87 سورتی، در عملیات فتح‌المبین 202 سورتی و در جریان عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر نیز 131 سورتی به‌وسیله جنگنده‌های نیروی هوایی انجام شد.[13]
یکی دیگر از اقدامات مهم نیروی هوایی در زمان جنگ، تهیه عکس‌های هوایی از عمق خاک عراق و همچنین خطوط جبهه بود که نقش مهمی در روند نبرد و راهنمایی فرماندهان نیروهای مسلح در طراحی عملیات‌ها و هدایت نیروها در میدان نبرد داشت.[14]
اسکورت نفت‌کش‌ها به مقصد جزیره خارک و کشتی‌های تجاری به مقصد بندر امام خمینی‌قدس‌سره‌الشریف با هماهنگی نیروی دریایی و مقابله با حملات هوایی عراق در خلیج‌فارس نیز ازجمله مهم‌ترین اقدامات نیروی هوایی در زمان جنگ بود.[15]
در دوران دفاع مقدس و در مجموع تعداد 1614 نفر از افراد نیروی هوایی به شهادت رسیدند که از این تعداد 230 نفر خلبان بودند. همچنین تعداد 55 نفر از خلبانان نیروی هوایی نیز به اسارت دشمن درآمدند که بعد از جنگ آزاد شدند.[16]
از برجسته‌ترین شهدای خلبان نیروی هوایی در دفاع مقدس می‌توان به جواد فکوری، عباس بابایی، عباس دوران، علی اقبالی و فریدون ذوالفقاری اشاره کرد.[17]
با پایان جنگ، برنامه‌های مختلفی برای افزایش توان هوایی به اجرا درآمد که ازجمله جنگنده‌های میگ 29، سوخو 24 و اف 7 خریداری و به ناوگان هوایی اضافه شد.[18]
سرتیپ جواد فکوری، سرهنگ محمدحسین معین‌پور، سرهنگ هوشنگ صدیق و سرتیپ منصور ستاری فرماندهی نیروی هوایی را در زمان جنگ از سال 1359 تا 1367 بر عهده داشتند. اکنون نیز سرتیپ حمید واحدی این سمت را داراست.[19]
[1]. تاریخ نبردهای هوایی، ج1: تا آغاز تهاجم سراسری عراق، تهران: مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1393، ص52؛ گروه اساتید معارف جنگ، معارف جنگ، تهران: ایران سبز، 1393، ص283.
[2]. زینلی، نصرالله، آماد و پشتیبانی هوایی در دفاع مقدس، تهران: مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1394، ص251.
[3]. تاریخ نبردهای هوایی، ج1، ص59.
[4]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق: ج1، تهران: مرزوبوم،1391، ص41؛ درویشی، فرهاد و گروه نویسندگان، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج1: ریشه‌های تهاجم، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران، ص97.
[5].تاریخ نبردهای هوایی، ج1، ص258.
[6]. همان، ص285-282.
[7]. نمکی، علی‌رضا و همکاران، تاریخ نبردهای هوایی، ج3: عملیات کمان 99 موسوم به 140 فروندی و انهدام نیروی هوایی دشمن، تهران: مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص63.
[8]. شیرمحمد، محسن، مردان آسمان، قم: آفرینه، 1391، ص47.
[9]. حسینی، سید یعقوب، نبردهای منطقه خرمشهر و آبادان در سال اول جنگ تحمیلی، تهران: سوره سبز، 1396، ص225؛ نمکی، علی‌رضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، تهران: انتشارات ایران سبز، 1389، ص161؛ نمکی، علی‌رضا، خلیلی، حسین، تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج5: جنگ با تانک‌ها، تهران: مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص75-71 و 387-386.
[10]. مسبوق، محمد، جواهری، علی‌رضا، عملیات مروارید، تهران: مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، ص185 و 186.
[11]. گروه اساتید معارف جنگ، معارف جنگ، ص302.
[12]. نمکی، علی‌رضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، ص197.
[13]. خلیلی، حسین، نبردهای هوایی ایران، تهران: ایران سبز، 1398، ص183، 192 و 203.
[14]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب، تهران: مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص9.
[15]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها: نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو، بالگرد و بال ثابت در جنگ تحمیلی، تهران: دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا،1400، ص175.
[16]. نمکی، علی‌رضا، خلیلی، حسین، تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج5، ص4.
[17]. نمکی، علی‌رضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، ص62-22.
[18]. همان، ص20.
[19]. ماهنامه صف، ش 213، بهمن 1376، ص46-44؛ خبرگزاری جمهوری اسلامی، 31 شهریور 1400 www.irna.ir/news/84479678
