عملیات‌ها
عملیات والفجر مقدماتی
لیلا حیدری باطنی
1167 بازدید
عملیات والفجر مقدماتی، 17 بهمن 1361 بین مناطق فکه و چزابه، با هدف تصرف پل غزیله و شهر العماره عراق آغاز شد. در این عملیات که ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مشترک انجام دادند، به‌رغم شکستن خط اول نیروهای عراق، به دلایلی چون عدم پاک‌سازی کامل منطقه و وسعت زیاد میادین مین، موفقیت‌آمیز نبود.
پس از اجرای دو عملیات مسلم‌بن‌عقیل و محرم در پاییز 1361، مذاکراتی بین فرماندهان ارتش و سپاه برای اجرای عملیات والفجر مقدماتی صورت گرفت. منطقه عملیاتی از شمال‌غربی تا جنوب‌غربی در هورالهویزه و در مرز ایران و عراق، بین فکه تا چزابه قرار داشت. تصرف پل غزیله که اصلی‌ترین هدف عملیات بود، ازاین‌رو اهمیت داشت که راه ارتباطی بین جاده العماره ـ بصره[1] و پایگاه استقرار دو لشکر از ارتش عراق بود.[2] عملیات در دو مرحله با هدف اشغال سه پاسگاه مرزی و سپس تصرف شهر العماره و قطع راه بصره به بغداد اجرا شد.[3] همچنین پیروزی در این عملیات می‌توانست بر روند کنفرانس غیرمتعهدها و پایان جنگ تأثیرگذار باشد. نام والفجر به معنای طلوع، ازاین‌رو انتخاب شد که عملیات در ایام دهه فجر به اجرا درآمد.[4]
نهم بهمن 1361، حسن باقری (غلامحسین افشردی)، مسئول اطلاعات عملیات سپاه و جانشین فرماندهی نیروی زمینی سپاه، مجید بقایی، فرمانده قرارگاه کربلا و چند نفر دیگر برای شناسایی به منطقه رفتند که با اصابت گلوله توپ به سنگرشان به شهادت رسیدند.[5]
در آستانه عملیات، تصمیماتی مانند هماهنگی بین یگان‌ها، اعلام آماده‌باش صددرصد، اجرای طرح تقسیم هزار کمپرسی، هماهنگی با نیروی هوایی و هوانیروز و دعوت از برخی مسئولان برای حضور در اتاق فرماندهی عملیات در اولویت قرار گرفت.[6] برای اعلام آغاز عملیات در قرارگاه خاتم‌الانبیا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله هم از میرحسین موسوی، نخست‌وزیر وقت، آیت‌الله سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، رئیس قوه قضائیه و آیت‌الله مسلم ملکوتی، امام جمعه تبریز دعوت شد.[7]
سازماندهی رزمی ایران در قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله (قرارگاه فرماندهی مشترک سپاه و ارتش) انجام شده بود و اجرای عملیات بر عهده دو قرارگاه کربلا و نجف اشرف و بخشی از نیروی ارتش بود.[8]
سپاه 3 صاحب‌الزمان شامل لشکرهای 14 امام حسین‌علیه‌السلام، 25 کربلا، 17 علی‌بن‌ابیطالب‌علیه‌السلام، تیپ مستقل 44 قمر بنی‌هاشم‌علیه‌السلام و سپاه حدید شامل لشکرهای 7 ولی‌عصر‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف، 8 نجف، 41 ثارالله‌علیه‌السلام، 19 فجر و تیپ مستقل 15 امام حسن‌علیه‌السلام یگان‌های تحت امر قرارگاه کربلا بودند.
سپاه قدر شامل لشکرهای 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآلهو 31 عاشورا، تیپ مستقل 10 سیدالشهدا‌علیه‌السلام و لشکر مستقل 5 نصر شامل تیپ‌های جوادالائمه‌علیه‌السلام امام رضا‌علیه‌السلام و امام صادق‌علیه‌السلام یگان‌های تحت امر قرارگاه نجف بودند. لشکر 16 زرهی و تیپ مستقل 84 خرم‌آباد ارتش هم در این عملیات حضور داشتند.[9]
از ارتش عراق که پس از چند پیروزی ایران در عملیات‌ها، نیروهایش را افزایش داده بود، سپاه چهارم آن با ترکیبی از چهار لشکر در مقابل این نیروها قرار داشت.[10]
چند روز قبل از شروع عملیات، تحرک نیروهای عراقی بیشتر شد و به نظر می‌آمد عملیات لو رفته باشد؛ اما بر اساس حدس و گمان امکان لغو عملیات نبود. از سوی دیگر، حجت‌الاسلام علی خامنه‌ای، رئیس‌جمهور وقت، عازم کنفرانس غیرمتعهدها بود و فرماندهان می‌خواستند ایشان با دست پر در کنفرانس شرکت کنند.[11]
عملیات والفجر مقدماتی، با رمز «یاالله» در ساعت 21:30 هفدهم بهمن 1361 آغاز شد. حمله به کمین‌گاه‌های ارتش عراق از پنج محور شمال و جنوب پاسگاه‌های رشیده تا طاووسیه شروع شد. به‌رغم حرکت نیروها در محورهای عملیاتی از چند ساعت قبل از اعلام رمز، به دلیل اینکه خط‌های پدافندی عراق در این محورها سه کانال موازی مملو از سیم‌خاردار و مین‌های نامنظم داشتند، موفق به عبور همزمان از خط‌ها نشدند. بعضی از آنها در کمین‌ها متوقف مانده، برخی درگیر شدند و گروهی به منطقه درگیری نرسیدند.[12] این موانع به‌قدری زیاد و گسترده بودند که این عملیات را جنگ موانع نیز نامیده‌اند.[13] پنج تیپ از قرارگاه‌های نجف و کربلا به منظور پاک‌سازی میادین مین و شکستن خطوط دفاعی ارتش عراق، به کندی پیشروی و از کانال موازی اول عبور کردند.[14] تا صبح مشخص شد عملیات ناکام مانده و ادامه آن امکان‌پذیر نیست.[15]
در دومین روز عملیات، تیپ 15 امام حسن‌علیه‌السلام و لشکر 8 نجف، پاسگاه‌های وهب و فکه را تصرف و تیپ 704 دشمن را منهدم کردند.[16] ولی با مقاومت شدید نیروهای عراق روبه‌رو شده و به جابه‌جایی و تمرکز نیرو، تکمیل آرایش و ایجاد موانع پرداختند. در واقع ارتش عراق براساس تاکتیکی، از درگیر کردن نیروهای خط اول خود پرهیز کرد. همچنین نیروهای سپاه در طول شب در محورهای شمالی عملیات و محور جنگل عمقر با کمین‌های عراق درگیر شدند. در بعضی از نقاط نیروهای تأمین عراق را منهدم یا وادار به عقب‌نشینی و در بعضی از محورها پیشروی کردند، اما در محورهایی موفق نشدند از موانع عبور کنند.[17] برخی از نیروهای یگان‌ها که تا کانال دوم پیشروی کرده بودند، نتوانستند در هماهنگی کامل با دیگر نیروها باشند. ازاین‌رو با فشار زیاد نیروهای عراق و تحمل تلفات سنگین روبه‌رو شده و عده‌ای مجبور به عقب‌نشینی شدند و گروهی در محاصره ماندند.[18]
وسعت، عمق موانع و تعداد زیاد کانال‌هایی که در مسیر رسیدن به عراقی‌ها بود، سرعت عمل را از رزمندگان گرفت. از سوی دیگر عواملی مانند عدم پاک‌سازی منطقه، وسعت میادین مین و اطلاع داشتن عراق از انجام عملیات از طریق شبکه جاسوسی سازمان مجاهدین خلق (منافقین) و قرار داشتن نیروهای آن در اختیار ارتش عراق،[19] گنجایش محدود دو محور عملیاتی، فریبندگی زمین‌های رملی و مقاومت شدید نیروهای عراق در برابر رسیدن به اهداف کلی عملیات، نقش اساسی داشته و تغییر شرایط به نفع نیروهای عراق را در پی داشت.[20]
به‌خاطر آگاهی ارتش عراق از عملیات و محدودیت معابر دسترسی، ادامه عملیات یک شب به تعویق افتاد و در شب 19 بهمن 1361 یگان‌ها معابر محورهای خود را باز کردند.[21]
بیستم بهمن با اعلام رمز یاالله، مرحله دوم عملیات در ساعت 21 با هدف انهدام نیرو و تجهیزات ارتش عراق آغاز شد.[22] با شروع حمله، فرماندهی ارتش عراق مثل سه شب قبل، از درگیری نیروهای خط اول خودداری کرد و دستور عقب‌نشینی داد.[23]
از سوی دیگر، درگیری نیروهای خط اول سپاه با کمین‌های فراوان عراق به حدی بود که رزمندگان تصور کردند با یک خط ممتد از نیروهای عراق درگیر هستند. روبه‌رو شدن نیروها با موانع متعدد، گم شدن برخی از راهنماها، رفتن تعدادی از نیروها روی مین، فعالیت تیربارهای ارتش عراق، ناهماهنگی نیروها در رسیدن به کانال‌ها، هوشیاری نیروهای مقابل و احاطه آنان بر اقدامات نیروهای ایران، از سویی[24] و مقاومت شدید نیروهای عراق و کنترل غرب کانال‌ها، از دست دادن زمان و پیشروی محدود و پراکنده نیروها، عدم پیشروی در برخی از محورها را به همراه داشت. بدین‌ترتیب، ساعت 5 صبح 21 بهمن به نیروهای ایران دستور داده شد تا مواضع شب اول عملیات عقب‌نشینی کنند و برای جلوگیری از افزایش تلفات، از ادامه آن صرف‌نظر شد.[25] یکی از دلایل مهم عدم موفقیت عملیات، این بود که منطقه شرق العماره، مکان برگزاری مانورهای نظامی عراق قبل از جنگ بود و فرماندهان ارتش عراق شناخت و تسلط زیادی بر منطقه داشتند.[26]
در عملیات والفجر مقدماتی، تعداد شهدا، اسرا، مفقودین و مجروحین ایران 11172 نفر و تعداد کشته‌شدگان، اسرا و مجروحین ارتش عراق، 1163 نفر بود. همچنین در این عملیات تعداد چهل دستگاه تانک و نفربر و پنج هواپیمای ارتش عراق منهدم شدند.[27]
در عملیات والفجر مقدماتی، یک گردان از لشکر 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآلهدر محاصره نیروهای عراقی قرار گرفت و همه رزمندگان گردان به شهادت رسیدند. رسول ملاقلی‌پور فیلم پرواز در شب را در سال 1365 بر اساس این واقعه ساخت.[28]
عملیات والفجر مقدماتی که ابتدا والفجر نام‌گذاری شده بود، به دلیل نتایج ناموفق آن به «والفجر مقدماتی» تغییر نام یافت.[29] از آن پس سلسله عملیات‌هایی با نام والفجر صورت گرفت که تا والفجر 10 تداوم داشت.[30]
[1]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی 8: قمقمه‌های تشنه، تهران: ایده نو، 1388، ص65 و 75؛ لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم: والفجر مقدماتی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1392، ص17.
[2]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم، ص17.
[3]. جنگ ایران و عراق از نگاه مطبوعات جهان، ج10: توسعه سازمان رزم، تهران: پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، 1388، ص296.
[4]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج6: آغاز تا پایان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1376، ص77؛ لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم، ص22.
[5]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: سوره سبز، چ سی‌وپنجم، 1393، ص86؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1379، ص70؛ لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم، ص487.
[6]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم، ص22.
[7]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، جلد 30، شرایط سخت در نبرد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1393، ص308.
[8]. حبیبی، ابوالقاسم، اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1393، ص190.
[9]. همان.
[10]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی، ج8، ص75 و 76.
[11]. شیرعلی‌نیا، جعفر، دائرة‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق، تهران: سایان، چ پنجم، 1395، ص245
[12]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3: تنبیه متجاوز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1379، ص44؛ لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم، ص22.
[13]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج30، ص338.
[14]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم، ص22.
[15]. دهقان، احمد، ناگفته‌های جنگ: خاطرات سپهبد شهید علی صیادشیرازی، تهران: دفتر ادبیات و هنر مقاومت، حوزه هنری، چ ششم، 1378، ص343.
[16]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج30، ص305 و 306.
[17]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم، ص22و23.
[18]. همان، ص23.
[19]. دری، حسن، اطلس راهنما5: کارنامه نبردهای زمینی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1381، ص92.
[20]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج30، ص311.
[21]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم، ص 24 و23.
[22]. همان.
[23]. همان.
[24]. همان، ص615.
[25]. همان، ص24 و 25؛ اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص46.
[26]. بایگانی الکترونیکی دانش‌نامه دفاع مقدس، سند شماره 6-98-1367.
[27]. حبیبی، ابوالقاسم، اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق، ص191.
[28]. بایگانی الکترونیکی دانش‌نامه دفاع مقدس، سند شماره 7-98-1367.
[29]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وسوم، ص614.
[30]. دری، حسن، اطلس راهنما5، ص148.
