حمله‌های عراق به هواپیماهای مسافربری
سجاد نادری‌پور
56 بازدید
در هشت سال دفاع مقدس، جنگنده‌های عراقی به دفعات با حمله به هواپیماهای مسافربری ایرانی و غیر ایرانی که از آسمان ایران عبور می‌کردند، قوانین بین‌المللی را نقض و افراد غیرنظامی را به شهادت رساندند.
تا پیش از دهم ماه مه 1984 (20 اردیبهشت 1363)، مادۀ ویژه‌ای در خصوص منع حملۀ نظامی به هواپیماهای مسافربری در قوانین و مقررات بین‌المللی وجود نداشت، تا اینکه در اجلاس بیست‌وپنجم سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی (ایکائو)، مادۀ ویژه‌ای در این خصوص، به تصویب رسید.[1] بر این اساس ... هر دولت باید از توسل به سلاح عیله هواپیمای کشوری در حال پرواز خودداری کند و همینطور در صورت رهگیری، نباید جان افراد داخل هواپیما و ایمنی هواپیما به خطر افتد.[2]
با وجود چنین مقرراتی، دولت بعث عراق در طول جنگ تحمیلی هشت‌ساله، در موارد متعددی، با حمله به هواپیماهای مسافربری، قوانین ایکائو را نقض کرد.
اولین مورد از حملۀ جنگنده‌های عراق به هواپیماهای مسافری، مربوط به هواپیمای حامل وزیر امور خارجۀ الجزایر است. بعدازظهر سیزدهم اردیبهشت 1361، هواپیماى حامل وزیر امور خارجه الجزایر به محض ورود به آسمان ایران، مورد حمله جنگنده‌هاى عراق قرار گرفت و سرنگون شد. هواپیماى حامل محمدبن‌یحیى، در فضای استان آذربایجان غربی ایران هدف حمله سه جنگنده عراق قرار گرفت و در جنوب منطقه قطور در محلی به نام کیوران سقوط کرد. در این حمله که حدود ساعت ۱۷:۳۰ رخ داد، هر ۱۶ سرنشین هواپیما کشته شدند. وزیر امور خارجه الجزایر که برای یک دیدار پنج‌روزه راهی تهران شده بود، دو هفته پیش از آن نیز به بغداد سفر کرده بود و دولت الجزایر یک ماه قبل از حادثه، آمادگی خود را برای میانجیگری بین دو کشور اعلام کرده بود.[3] پس از این اتفاق، هیئت بلندپایۀ 40 نفرۀ جمهوری دموکراتیک خلق الجزایر، به سرپرستی «صالح گوجیل» وزیر وقت راه و ترابری الجزایر، برای بررسی ماجرا و انتقال اجساد کشته‌شدگان الجزایری به تهران آمدند. 12 نفر از این افراد، کارشناسان فنی بودند که کلیۀ مدارک مربوط به این ماجرا اعم از کلیۀ تلکس‌ها، نوارهای برج مراقبت، اطلاعات سازمان هواشناسی و... در اختیار آنان قرار گرفت. پس از این رخداد، در سراسر ایران مجالسی برای «گرامیداشت شهادت وزیر امور خارجۀ الجزایر» برگزار شد و بازاریان، اصناف و اقشار مختلف مردم ضمن تعطیلی کار خود، به ابراز انزجار از این عمل رژیم بعث صدام پرداختند.[4] روز بعد، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با انتشار دو بیانیه، ضمن اظهار تأسف از حادثه سقوط هواپیمای الجزایری اعلام کرد که این هواپیما قبل از سقوط تحت تعقیب جنگنده‌های عراق بوده و قرائنی در دست است که سقوط این هواپیما، در جریان یک توطئه حساب‌شده از جانب رژیم بعث است. این وزارتخانه در بیانیه دوم خود نیز اعلام کرد طبق نوار مکالمه برج کنترل فرودگاه تبریز با خلبان هواپیمای الجزایری و طبق گزارش هیئت تحقیق از رادار تبریز، دو هواپیمای عراق در فضای ترکیه و در مجاورت مرز ایران هواپیمای هیئت الجزایری را تحت تعقیب قرار می‌دهند که از طرف برج کنترل فرودگاه تبریز به این هواپیما دستور داده می‌شود تا برای دور ماندن از حمله جنگنده عراقی به طرف آنکارا تغییر مسیر دهد. خلبان هواپیما تصمیم به تغییر مسیر می‌گیرد و از همین لحظه ارتباط برج کنترل با هواپیمای حامل وزیر امور خارجه الجزایر و همراهان قطع می‌شود و جنگنده‌های نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران فوراً به تعقیب هواپیماهای عراقی می‌پردازند. متن این نوار و دیگر مدارک مربوط به اقدام جنایتکارانه بغداد در اختیار دولت الجزایر و افکار عمومی جهان قرار گرفت.[5]
در مورد دیگری، در ساعت 51/5 دقیقه روز 14 اردیبهشت 1361، هواپیمای مسافربری شرکت لوفت هانزا به شمارۀ 600 در نزدیکی مرز ترکیه و ایران، توسط همان جنگنده‌های عراقی که هواپیمای بن یحیی را هدف قرار داده بودند، مورد حمله قرار می‌گیرد که به علت هوشیاری کارکنان ایستگاه رادار پدافند هوایی تبریز و عکس‌العمل سریع خلبان هواپیمای مسافربری، از چنگ شکاری‌های عراقی جان سالم به در می‌برد.[6]
در مورد دیگر، ساعت 10:42 همان روز، هواپیماهای شکاری عراق، هواپیمای مسافربری ایران ایر به شمارۀ 4720 را تهدید کردند که افسر کنترل شکاری، آن را از منطقۀ خطر دور کرده و پس از تأمین اسکورت، به وی اجازۀ ورود داده و به سلامت وارد فضای کشور می‌شود.[7]
در یک مورد نیز، 9 دی 1364، هواپیمای ترکیه که برای بازگرداندن هیئت اقتصادی ترکیه عازم ایران بود با هجوم جنگنده‌های عراق به ترکیه بازگشت؛ ایستگاه رادار پدافند هوایی در تماس با خلبان هواپیمای مسافربری، خلبان را از هجوم جنگنده‌های عراقی به سمت وی مطلع کرده بود.[8]
در حادثه‌ای دیگر، اول اسفند ۱۳۶۴ 50 نفر از مقامات کشوری (نماینده مجلس، قاضی و نیروی نظامی) بعد از عملیات والفجر 8 (فاو) راهی جبهه شدند. نفر اصلی این افراد حجت‌الاسلام فضل‌الله محلاتی نمایندۀ امام خمینی در سپاه پاسداران بود. هواپیما در 25 کیلومتری شمال اهواز توسط دو میگ عراقی تهدید شد و از آنها خواست به سمت بصره بروند. با قبول نکردن این پیشنهاد توسط خلبان، میگ عراقی، هواپیما را در آسمان هدف قرار داد و تمامی سرنشینان هواپیما به شهادت رسیدند.[9]
در یک مورد دیگر، جنگنده‌های عراقی فرودگاه شیراز را بمباران کرده و یک فروند هواپیمای بوئینگ 737 که در حال تخلیه مسافران بود، مورد اصابت قرار گرفت. در جریان این حمله، 5 نفر از مسافران به شهادت رسیده و 32 نفر نیز مجروح شدند.[10] پس از این اتفاق، وزیر امور خارجه ایران در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل، حمله عراق به هواپیمای مسافربری را زمینه‌ساز جنایات بیشتر این رژیم دانست و از دبیرکل خواست تا با اعزام هیأتی، به این مسئله رسیدگی کند. سازمان هواپیمایی کشوری نیز با ارسال نامه‌ای به ایکائو، از عراق شکایت کرد که البته از جانب دبیرکل سازمان ملل پاسخی به نامه و اعتراض ایران داده نشد.[11]
در مورد دیگر، در آبان 1365، هواپیماهای عراقی، هواپیمای حامل عبدالرحمن العتیقی مشاور امیر کویت را که عازم تهران بود تعقیب و تهدید کردند، که البته با به پرواز درآوردن هواپیماهای رهگیر ایرانی توسط ایستگاه رادار پدافند هوایی، هواپیماهای عراق متواری شده و مسیر خود را تغییر دادند. هواپیمای العتیقی هم که ابتدا عازم تهران بود، مجبور به تغییر مسیر به سمت شوروی و فرود در آن کشور شد. هواپیمای حامل وزیر مشاور امیر کویت از دمشق و از طریق ترکیه عازم ایران بود تا پیام دعوت امیر کویت را به رئیس‌جمهور، برای شرکت در اجلاس سران کشورهای اسلامی در کویت برساند.[12]
در مقابل این اقدامات جنایتکارانه رژیم بعث، در هیچ‌کدام از اسناد موجود نشانه‌ای از حملات متقابل ایران به هواپیماهای غیرنظامی عراقی و غیرعراقی دیده نمی‌شود. همچنین در طول جنگ تحمیلی، موضع‌گیری از نهادهای بین‌المللی در این‌خصوص مشاهده نشد.
به نظر می‌رسد هدف عراق از حمله به این هواپیماها، مقابله با دیپلماسی سیاسی- اقتصادی ایران و بهبود موقعیت خود در میدان نبرد بود.[13]
[1]. بزمی حاجی‌خواجه‌لو، علی و سجاد بزمی حاجی‌خواجه‌لو، «نقش امنیت هوانوردی در امنیت، پیشرفت و اقتدار»، فصلنامۀ دانش امنیت، سال اول، ش دوم، 1396، ص 194.
[2]. همان.
[3]. حبیبی، ابوالقاسم، روزشمار جنگ ایران و عراق؛ کتاب نوزدهم: آزادسازی خرمشهر پایان رؤیای تجزیه ایران (1 اردیبهشت تا 31 خرداد 1361)، 1397، تهران، مرکز اسناد وتحقیقات دفاع مقدس، ص 243-244.
[4]. https://defapress.ir/105680 «حمله به هواپیماهای مسافربری و هواپیماربایی برگی دیگر از جنایت‌های صدام»
[5]. حبیبی، ابوالقاسم، 1397، روزشمار جنگ ایران و عراق؛ کتاب نوزدهم: آزادسازی خرمشهر پایان رؤیای تجزیه ایران (1 اردیبهشت تا 31 خرداد 1361)، تهران، مرکز اسناد وتحقیقات دفاع مقدس، ص 259-258.
[6]. همان، ص 259.
[7]. https://defapress.ir/105680 «حمله به هواپیماهای مسافربری و هواپیماربایی برگی دیگر از جنایت‌های صدام».
[8]. انصاری، مهدی، فراهانی، حمیدرضا، 1395، روزشمار جنگ ایران و عراق؛ کتاب سی‌ونهم، ج 2، تشدید تلا‌ش‌ها برای فتح فاو (24 آذر تا 30 دی 1364)، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1395، ص 407.
[9]. هفته‌نامه اطلاعات جبهه، 1366، ش 42، ص 1-2.
[10]. روزنامه کیهان، پنجشنبه 24 مهر1365، ش 12862، ص 18.
[11]. همان.
[12]. https://defapress.ir/105680 «حمله به هواپیماهای مسافربری و هواپیماربایی برگی دیگر از جنایت‌های صدام».
[13]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، انتشارات مرز و بوم، 1391، ص 458.
