اداره عقیدتی سیاسی ارتش
محسن شیرمحمد
5 بازدید
اداره عقیدتی سیاسی ارتش پس از پیروزی انقلاب اسلامی تشکیل شد و در دفاع مقدس حضور داشت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، یکی از مسائل کشور، تعیین وضعیت نیروهای نظامی به ویژه ارتش بود. امام خمینی خواهان حفظ ارتش و بازسازی قوانین و مقررات آن بر اساس اصول و آرمان‌های انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی بودند. [1]
در این زمان انجمن‌های اسلامی در مراکز نظامی شکل گرفت. در رأس هر یک از این انجمن‌ها، معمولاً یک روحانی قرار داشت. [2] از اواخر سال ۱۳۵۷ و اوایل سال ۱۳۵۸ نیز توسط آیت‌الله خامنه‌ای جلسه‌هایی درباره ارتش تشکیل شد. در این جلسه‌ها، فکر ایجاد نهادی فرهنگی در ارتش شکل گرفت. 24 مهر ۱۳۵۸ این موضوع در شورای انقلاب اسلامی مطرح و به تصویب رسید[3] و دفتر امام خمینی نیز حجت‌الاسلام غلامرضا صفایی را به سرپرستی «اداره سیاسی ایدئولوژیک ارتش» منصوب[4] و با تشکیل این اداره، انجمن‌های اسلامی سابق منحل شدند.[5]
در ادامه، ابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور که فرمانده کل قوا نیز شده بود، با این نهاد به مخالفت پرداخت. برای رفع این مشکل، متصدیان عقیدتی سیاسی ارتش از طریق مجلس شورای اسلامی و آیت‌الله خامنه‌ای، در پی چاره‌جویی برآمدند. روز 17 فروردین 1360 جلسه‌ای در حضور امام خمینی برگزار شد. در این جلسه آیت‌الله خامنه‌ای، پیشنهاد رسمیت بخشیدن به تشکیلات عقیدتی سیاسی ارتش و صدور حکم انتصاب حجت‌الاسلام صفایی را مطرح کردند. امام با پیشنهاد ایشان موافقت کردند و در 22 فروردین 1360 حکم انتصاب حجت‌الاسلام غلامرضا صفایی به عنوان نخستین رئیس اداره سیاسی ایدئولوژیک ارتش را ابلاغ کردند. در همان تاریخ نیز طی ابلاغیه‌ای از سوی امام خمینی خطاب به سرتیپ ولی‌الله فلاحی جانشین ریاست ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، تصریح شد که اداره سیاسی ایدئولوژیک در انتخاب خط مشی خود صرفاً تابع ولایت فقیه و در امور پرسنلی و لجستیکی تابع ستاد مشترک ارتش است.[6]
مأموریت و وظایف عقیدتی سیاسی ارتش، مکتبی کردن ارتش جمهوری اسلامی ایران و وزارت دفاع در تمامی زمینه‌ها، بر مبنای اصول قانون و رهنمودهای رهبر انقلاب، به نحوی که در کلیه شئون ارتش و وزارت دفاع، ایمان و مکتب، اساس و ضابطه باشد، اعلام شد. با توجه به وظایف و مأموریت سازمان عقیدتی سیاسی ارتش، فعالیت‌های اصلی آن شامل تبلیغات، روابط عمومی، آموزش، امور سیاسی، تعیین شایستگی مکتبی و بازرسی تعیین شد.[7]
پس از این احکام، ساختار و سازمان اداره سیاسی ایدئولوژیک ارتش شکل گرفت.
حجت‌الاسلام محمد محمدی گلپایگانی در نیروی هوایی، حجت‌الاسلام محمدصادق کاملان در نیروی زمینی و حجت‌الاسلام محمدعلی الهی در نیروی دریایی مسئولیت سیاسی ایدئولوژیک این نیروها را بر عهده گرفتند.
نخستین ساختار غیر مصوب اداره سیاسی ایدئولوژیک ارتش در 25 خرداد 1360 ترسیم و فعالیت آن بر این اساس شروع شد تا این که 22 تیر 1362 نخستین ساختار مصوب اداره عقیدتی سیاسی ارتش ابلاغ شد.
تا مرداد ۱۳۶۲ از عنوان اداره سیاسی ایدئولوژیک استفاده می‌شد تا اینکه در این تاریخ، «اداره سیاسی ایدئولوژیک» به «اداره عقیدتی سیاسی ارتش» تغییر نام یافت.
با آغاز جنگ تحمیلی و لزوم حضور بیشتر نیروهای عقیدتی سیاسی ارتش در جبهه‌های جنگ، آموزش عقیدتی سیاسی رزمندگان ارتش با هدف ساختن شخصیت اسلامی و مورد نظر نظام جمهوری اسلامی مد نظر قرار گرفت. تشکیل کلاس‌های 120 ساعته آموزشی برای نیروهای ارتش، دعوت از روحانیون و استادان حوزه‌های علمیه و تشکیل کلاس‌های آموزشی در مناطق عملیاتی برای رزمندگان ارتش، توسط نیروهای عقیدتی سیاسی ارتش انجام شد.
همچنین نیروهای عقیدتی سیاسی ارتش، تهیه و انتشار مجله‌های صف، سرباز، خانواده و ویژه‌نامه‌های مختلف و توزیع آن‌ها، همراه با روزنامه‌های کثیرالانتشار در جبهه‌های جنگ و همچنین ارائه آخرین اخبار و اطلاعات کشور را شروع کردند.
پرداختن به امور تبلیغی و استفاده از وسایل و امکاناتی مانند تابلو نوشته‌ها، پلاکاردها، نوارهای صوتی و تصویری، سخنرانی‌ها نیز که از مهم‌ترین وسایل و امکانات تبلیغی موجود بود، توسط نیروهای عقیدتی سیاسی ارتش شروع شد. علاوه بر این، نیروهای عقیدتی سیاسی ارتش، ستاد تخلیه مجروحان و شهدا در جبهه‌های جنگ را احداث کردند.[8]
همچنین نیروهای عقیدتی سیاسی ارتش کلاس‌های نهضت سوادآموزی برای سربازان بی‌سواد و تعدادی از نیروهای کادر ارتش در جبهه‌های جنگ برگزار کردند. هنرمندان تئاتر عقیدتی سیاسی ارتش نیز در مناطق عملیاتی و پادگان‌ها، نمایش‌های مختلفی برای تقویت روحیه فرهنگی، مذهبی و حماسی رزمندگان ارتش اجرا کردند.[9]
در آغاز جنگ تحمیلی از تأسیس عقیدتی سیاسی ارتش، مدت زمان نگذشته بود و این نهاد از نظر نیروی انسانی کارآمد دچار کمبود بود، بر این اساس متصدیان عقیدتی سیاسی ارتش، پس از ورود به جبهه‌های جنگ، طرحی تحت عنوان «طرح رابطین» به اجرا گذاشتند. آن‌ها نیروهای نظامی متعهد و انقلابی را در یگان‌های مختلف ارتش شناسایی و به عنوان رابط خود با یگان‌ها معرفی می‌کردند.[10]
همچنین عقیدتی سیاسی ارتش، اواخر آذر 1361، مرکز آموزش عقیدتی سیاسی را تأسیس کرد. این مرکز آموزش، تعدادی از دانشجویان و دانش‌آموزان مراکز آموزش افسری و درجه‌داری در نیروهای زمینی، هوایی و دریایی را جذب و آنان را به عنوان افسر و درجه‌دار رسته عقیدتی سیاسی تربیت کرد و در واحدهای مختلف ارتش به کار گرفت.[11] اردیبهشت 1362 نیز اولین دوره دانشجویان این مرکز، فارغ‌التحصیل شدند.[12]
31 خرداد 1361 مدیریت جهاد سازندگی ارتش زیر نظر اداره سیاسی ایدئولوژیک ارتش تشکیل شد. سپس این مدیریت در نیروهای سه‌گانه ارتش و وزارت دفاع گسترش یافت. از طریق این مدیریت، امکانات مادی و فنی اصناف و بازاریان در خدمت ارتش قرار گرفت. نخستین اقدام جهادگران عقیدتی سیاسی ارتش، یاری گرفتن از مردم شاغل در بخش‌های مکانیکی و تعمیرات خودرو، به منظور تعمیر و راه‌اندازی ماشین‌آلات پادگان‌هایی بود که از کار افتاده یا در مناطق عملیاتی آسیب دیده بودند. به عنوان نمونه، جهاد سازندگی عقیدتی سیاسی نزاجا طی ماه‌های اردیبهشت تا تیر 1361، حدود 216 نفر از تعمیرکاران خودرو کشور را جذب و به جبهه‌های جنگ اعزام کرد.[13]
در ساختار اولیه عقیدتی سیاسی تا مدت‌ها به حوزه مرکزی عقیدتی سیاسی ارتش، «اداره» و به ادارات تابعة آن، «سازمان» اطلاق می‌شد. در پی تغییرات در عناوین سازمانی این نهاد، در دی ۱۳۶۶، عنوان اداره عقیدتی سیاسی ارتش به «سازمان» و ادارات تابعه که تا این تاریخ عنوان سازمان داشتند به «اداره» تبدیل شدند.[14]
21 نفر از روحانیون عقیدتی سیاسی ارتش در دوران فعالیت این نهاد به شهادت رسیده‌اند که از این تعداد، 11 شهید روحانی مربوط به دفاع مقدس و 10 شهید پس از آن است. در دفاع مقدس از کارکنان رسمی و وظیفه عقیدتی سیاسی نیز 100 نفر به شهادت رسیدند. 198 نفر روحانی و 424 نفر نظامی نیز جانباز و 30 نفر آزاده هستند.[15]
حجت‌الاسلام محمدعلی امینی‌نژاد سرپرست سیاسی ایدئولوژیک منطقه سوم نیروی دریایی (خرمشهر)[16] و سروان اسماعیل کماسی سرپرست سیاسی ایدئولوژیک تیپ 2 دزفول[17] از جمله شهدای سازمان عقیدتی سیاسی ارتش در دفاع مقدس هستند.
ابتدا، علاوه بر عقیدتی سیاسی‌های نیروهای سه‌گانه و ستاد مشترک ارتش، عقیدتی سیاسی وزارت دفاع که عنوان سازمان بر آن‌ها اطلاق می‌شد نیز در تابعیت عقیدتی سیاسی ارتش بود، اما پس از ادغام دو وزارتخانه دفاع و سپاه پاسداران در یک وزارتخانه تحت عنوان «وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح»، برابر ماده ۶ قانون جدید وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، مصوب 28 مرداد 1368 مجلس شورای اسلامی، سازمان عقیدتی سیاسی این وزارتخانه مستقل و از ارتش جدا شد.[18]
پس از دفاع مقدس، ساختار سازمان عقیدتی سیاسی ارتش چند بار دست‌خوش تغییر شد. 17 اسفند 1377، طرح جدید اداره عقیدتی سیاسی آجا توسط رهبر انقلاب و فرماندهی کل قوا تصویب و ابلاغ شد. در این طرح، 18 اداره عقیدتی سیاسی پیش‌بینی شد که زیر نظر حوزه مرکزی سازمان فعالیت می‌کردند. سال ۱۳۷۹ این طرح متوقف و ساختار سازمان به شکل سابق برگشت.[19]
حجت‌الاسلام‌والمسلمین غلامرضا صفایی اولین رئیس سازمان عقیدتی سیاسی در اردیبهشت ۱۳۵۸ به ریاست این نهاد منصوب شد که تا سال 1374 ادامه داشت. از سال ۱۳۷۴ تا مرداد 1379 حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمود قوچانی، از مرداد ۱۳۷۹ تا تیر ۱۳۸۸ حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمود علوی، و از ۲۸ تیر ۱۳۸۸ تا تیر ۱۳۹۶ نیز آیت‌الله سیدمحمدعلی آل‌هاشم، ریاست سازمان عقیدتی سیاسی ارتش را عهده‌دار بودند. از تیر ۱۳۹۶ تاکنون نیز حجت‌الاسلام‌والمسلمین عباس محمدحسنی این سمت را بر عهده دارد.[20]
[1]. خبرگزاری ایسنا، «تاریخچه تشکیل سازمان عقیدتی سیاسی ارتش و سیر تحول آن»، https://www.isna.ir/news/1403072418332/%D8%AA%D8%A7%D.
[2].روحانی، حسن، خاطرات دکتر حسن روحانی (انقلاب اسلامی 1357-1341)، ج 1، تهران، مرکزتحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، چ هشتم، 1395، ص543 و 544.
[3]. خبرگزاری ایسنا، همان.
[4]. ماهنامه صف، «مصاحبه با نماینده امام و رئیس اداره سیاسی ایدئولوژیک در ارتش»، ش 37، دی 1361، ص 10.
[5].روحانی، حسن، همان، ص 544.
[6]. خبرگزاری ایسنا، همان.
[7]. همان.
[8]. سایت همشهری آنلاین، «عقیدتی سیاسی و دفاع مقدس»، https://www.hamshahrionline.ir/news/235019/%D8؛ ؛ خبرگزاری ایسنا، همان.
[9]. سایت همشهری آنلاین، همان.
[10]. همان.
[11]. همان.
[12]. ماهنامه صف، «روز معلم و مراسم فارغ‌التحصیلی اولین دوره دانشجویان سیاسی ایدئولوژی»، ش 42، خرداد 1362، ص 9.
[13]. سایت همشهری آنلاین، همان.
[14]. خبرگزاری ایسنا، همان.
[15]. پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش جمهوری اسلامی ایران، https://www.aja.ir/portal/home/?PAPER/70978/4.
[16]. ماهنامه صف، «مراسم تشییع جنازه شهید حجت‌الاسلام محمدعلی امینی‌نژاد»، ش 32، مرداد 1361، ص 7.
[17]. ماهنامه صف، «با کاروان شهیدان جنگ تحمیلی»، ش 32، مرداد 1361، ص 50.
[18]. خبرگزاری ایسنا، همان.
[19]. همان.
[20]. همان.
