رادار :: دانش‌نامه الکترونیکی دفاع مقدس

رادار

محسن شیرمحمد
80 بازدید

رادار وسیله‌ای برای کشف و شناسایی اهداف هوایی مانند هواپیما و بالگرد است که در دوران دفاع مقدس مورد استفاده گسترده قرار گرفت.

رادار از حروف اول کلمات Radio Detection and Ranging به معنای کشف و فاصله‌یابی رادیویی گرفته شده است.‌^{‌^[1]} علم، دانش و فناوری رادار، الفبا و پایه و اساس کار در سیستم هوافضا و پدافند هوایی است. در دنیای امروز، بدون در اختیار داشتن رادار هیچ اقدام اساسی و عملی برای پدافند هوایی متصور نیست.[2]

اولین بار در سال 1938«رابرت واتسون وات» به عنوان پدر رادار، نوعی رادار طراحی کرد که حدود 200 مایل بُرد داشت. رادار در جنگ جهانی دوم در پایگاه‌های زمینی و همچنین در هواپیماها و کشتی‌ها به کار گرفته شد و توسعه یافت.‌^{‌^[3]}

تاریخچه ورود رادار به ایران به سال 1336 بازمی‌گردد. در این سال تعدادی از افسران فنی برای طی دوره رادار به انگلستان اعزام شدند و سپس آموزشگاه رادار در تیپ تعلیمات نیروی هوایی تشکیل شد.[4] سال 1337 رادارهای تونیک (ساخت انگلستان) در فرودگاه‌های دوشان تپه و قلعه مرغی، سال 1339 رادارهای هایدرا (ساخت انگلستان) در تبریز، بابلسر، مشهد و شهرآباد در استان خراسان، سال 1345 و 1346 رادارهای100FPS- (ساخت آمریکا) در همدان و دزفول و در سال 1350 در بندرعباس، بوشهر، جاسک، کیش، سال 1348 رادار 5AR- (ساخت انگلستان) در تبریز، سال 1353 رادارهایGPS-11 (ساخت آمریکا) در آبدانان و بندر طاهری بوشهر (سیراف)، سال 1355 رادارهای 4ADS- (ساخت آمریکا) در کرج و بندرعباس به همراه 7 دستگاه رادار GPS-11 به صورت تاکتیکی در ایران راه‌اندازی شدند.[5]

همچنین انواع هواپیماها در ایران نیز به رادارهای مختلف مجهز بودند. از جمله جنگنده اف-14 به رادار آ.دبلیو.جی-9 مجهز بود که می‌توانست به طور هم زمان 24 هدف را شناسایی کند[6] و به صورت یک آواکس (رادار پرنده)کوچک مورد استفاده قرار گیرد.[7] سایت‌های پدافند موشکی نیز خود دارای رادار بودند، از جمله موشک هاگ که به دو رادار کشف و شناسایی اهداف ارتفاع بالا و ارتفاع پایین و همچنین رادار مسیریابی و هدایت موشک مجهز بود.[8]

در مقابلِ ایران، سامانه راداری نیروی هوایی عراق تا سال ۱۳۴۵ش دارای یک یگان کنترل زمینی در بغداد و سه یگان اعلام هشدار اولیه در مناطق شمالی بود. به تدریج این یگان‌ها گسترش یافت تا اینکه در سال ۱۳۵۹ش عراق از نظر پوشش راداری به چهار ناحیه تقسیم و نزدیک به ۳۰ سایت هشدار اولیه و بیش از ۱۱۶ دستگاه رادار تاکتیکی پیشرفته ساخت شوروی و دیگر کشورهای اروپایی را در این مناطق مستقر کرد.[9] رادارهای مدل پی ساخت شوروی، رادارهای نیسا ساخت لهستان، مارکُنی ساخت انگلستان و تعدادی رادار فرانسوی در اختیار پدافند هوایی عراق بود.[10]

در آستانه جنگ تحمیلی، ۱۲ ایستگاه رادار تأمین‌کننده پوشش راداری ایران بودند و ۶ رادار (ADS4) دیگر نیز خریداری شده و سایت‌های استقرار آن‌ها نیز آماده نصب شده بودند ولی نفرات کارخانه سازنده (وستینگهاوس آمریکا) در سال آخر حضورشان در ایران (1357) از عملیاتی کردن آن‌ها خودداری کردند.[11]

با آغاز جنگ تحمیلی در سال 1359، یکی از موارد برجسته در زمینه راداری، موضوع رادار دهلران بود. این رادار در 7 مهر 1359، توسط دشمن به محاصره کامل درآمد و به منظور جلوگیری از سوءاستفاده دشمن از اطلاعات عملیاتی و فنی آن توسط هواپیماهای ایران منهدم شد. این رادار اصلی‌ترین رادار پوشش ‌دهنده خوزستان بود. در ۲۱ مهر ۱۳۵۹ پدافند هوایی با استقرار یک دستگاه رادار GPSدر ارتفاعات مشرف به سد دز و عملیاتی کردن آن در 20 آبان 1359، توانست تا اندازه‌ای این نقیصه را جبران کند.[12]

طی سلسله عملیات آزادسازی خوزستان، رادارهای مستقر در منطقه نیز مشارکت داشتند. به عنوان نمونه رادار بوشهر، سربندر و بهبهان در عملیات ثامن‌الائمه (شکست حصر آبادان) و رادار سد دز، مشرحات اهواز، سربندر در ماهشهر، بوشهر و بهبهان در عملیات طریق‌القدس (آزادسازی بستان و غرب خوزستان) شرکت داشتند.[13]

در سال‌های دفاع مقدس پدافند هوایی عراق بارها در برابر خلبانان نیروی هوایی ایران شکست خورد و در این موفقیت افسران کنترل شکاری و کارکنان مستقر در سایت‌های راداری پدافند هوایی نقش مهمی در هدایت جنگنده‌های ایران داشتند.[14]

در دفاع مقدس، هواپیماهای عراقی با استفاده از موشک‌های ضد رادار کی.اچ-28، رادارهای موشک هاوک[15] و همچنین رادارهای نزدیک به عراق مانند رادار آبدانان، رادار سد دز، رادار اهواز و رادار بندر امام را هدف قرار می‌دادند. به طور مثال رادار بوشهر در 2 خرداد 1364 مورد حمله دشمن قرار گرفت. در این حمله به آنتن سمت‌یاب رادار خسارات زیادی وارد آمد که بعداً تعمیر شد. البته در مدت غیرعملیاتی بودن رادار بوشهر، رادار GPS11 مستقر در هاشم‌آباد (اصفهان) به بوشهر منتقل و عملیاتی شد. رادار GPS11 مستقر در آبدانان نیز در تاریخ 15 خرداد 1364 مورد هجوم دشمن قرار گرفت و خسارت کلی دید.[16]

فقدان دید راداری در ارتفاع پست در کل فلات ایران، پدافند هوایی را بر آن داشت تا به منظور جلوگیری از غافلگیری در اطراف مراکز حساس، دیده‌بانانی بگمارد.[17] در روزهای پایانی جنگ تحمیلی، سیستم دیده‌بانی بصری به عنوان مکمل دید راداری کشور به ویژه در ارتفاع پست، در سطح وسیعی استفاده می‌شد.[18]

یکی از ابتکارات پدافند هوایی در زمان جنگ این بود که بدون اینکه سیستم راداری کشور قادر به کشف و رهگیری موشک‌های دشمن باشد، به موقع آژیر خطر اصابت موشک در شهرهای مختلف را به صدا درمی‌آورد. نیروهای پدافند هوایی در ایستگاه‌های رادار، گزارش‌های دیده‌بانی را با اطلاعات رسیده از ایستگاه‌های شنود مطابقت می‌دادند و با عکس‌العمل به‌موقع، شهر در معرض حمله موشکی را مشخص و آژیرهای آن شهر را به صدا درمی‌آوردند.[19]

در طول جنگ، ایران برای مقابله با سامانه هدایت رادار موشک‌های اگزوسه، استفاده از رِفلکتورها (منعکس‌کننده امواج رادار) را آغاز کرد.[20] ایران با نصب رفلکتور بر روی قایق،‌ علائم گمراه‌کننده‌ای برای موشک‌های اگزوسه ارسال می‌کرد.[21] همچنین، پخش چَف به وسیله بالگردهای نیروی دریایی نیز تا حدودی باعث انحراف موشک‌های اگزوسه می‌شد.[22] چَف، نوارهای باریک از جنس آلومینیوم بود که به صورت ابری کوچک در آسمان رها و در دید رادار دشمن اختلال ایجاد می‌کرد.‌^{‌^[23]}

به دنبال تجهیز هواپیماهای سوخو-22 عراق به موشک ضد رادار ایکس-28 (X-28 ) ساخت شوروی و میراژ به موشک ضد رادار آ-3-37 (A-3-37) ساخت فرانسه در نیمه دوم سال 1360،[24] دشمن بخش قابل‌توجهی از حملات هوایی خود را به کشف و انهدام رادارهای جنوب ایران اختصاص داد. در سال‌های پایانی جنگ به علت ادامه عملیات‌ رادارزنی به وسیله هواپیماهای عراقی مجهز به موشک‌های روسی و فرانسوی، ضربه سختی به توان راداری ایران وارد شد.[25] به عنوان نمونه می‌توان به هدف قرارگرفتن رادار دزفول در 23 بهمن 1362 اشاره کرد.[26]

در جنگ تحمیلی، رادارهای رازیت نیز توسط فرانسه به عراق تحویل داده شد. از این نوع رادار برای کشف تحرکات نیروهای ایران روی زمین استفاده می‌شد و عراق به مراتب از این نوع رادار استفاده می‌کرد.[27]

به علت تحریم در دوران هشت ساله دفاع مقدس، هیچ کشوری حاضر به فروش و واگذاری رادار یا حتی کمک فنی به ایران نشد.[28] در سال‌های پایانی جنگ، پدافند هوایی با کمبود شدید قطعات رادارهای دوربرد مواجه بود ولی باقیمانده رادارهای متحرک خود را در سایت‌های بهبهان، زاهدان، چابهار، هاشم‌آباد و بندر طاهری مستقر کرد و به منظور در امان ماندن از حمله موشک‌های ضد رادار دشمن، به صورت متناوب و نامنظم از آن‌ها استفاده می‌شد.[29]

روز چهارم مرداد 1367 (آخرین روزهای جنگ)، هواپیماهای عراقی، در دو نوبت رادار سوباشی همدان را که دید منطقه عملیات را به عهده داشت، با موشک‌های ضد رادار مورد هدف قرار دادند که منجر به شهادت فرمانده آن، سرگرد فرهاد دستنبو و 18 نفر از نفرات رادار شد.[30]

در طول 8 سال دفاع مقدس یگان‌های عملیاتی پدافند هوایی با کشف تعداد ده‌ها هزار مورد حمله هوایی دشمن از طریق شبکه گسترده رادارها و پست‌های دیده‌بانی، تعداد 605 فروند از هواپیماهای دشمن را مورد اصابت قرار داده و تعداد 24862 مورد را نیز با اقدامات تاکتیکی خنثی کردند.[31]

پس از پایان جنگ تحمیلی، بازسازی رادارهای آسیب‌دیده در جنگ در گروه رادارهای تاکتیکی شروع شد.[32] همچنین رادارهای JY-14 در چابهار، دزفول و قلعه‌مرغی، به ترتیب در سال‌های 1370، 1371 و 1372 و رادار ملی نیز در چوکا (تالش) و مغان در 1380 راه‌اندازی شدند.[33] همچنین ساخت رادار در داخل کشور نیز دنبال شد به طوری که اکنون40 نوع رادار ساخت داخل و از جمله انواع کاشف، مطلع‌الفجر، کاوش و رادار سپهر با برد 4 هزار کیلومتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.[34]

[1]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص 38.

[2]. غلامی، براتعلی، پیشگامان صنعت رادار در ایران، تهران، ایران سبز،1397، ص 1.

[3]. شیرمحمد، محسن، همان، ص 42 و 43.

[4]. گروه اساتید معارف جنگ، معارف جنگ، تهران، انتشارات ایران سبز، 1393، ص 360.

[5]. همان، ص 361.

[6]. زینلی، نصرالله، آماد و پشتیبانی (لجستیک) هوایی در دفاع مقدس، ج 1، از آغاز تا شروع جنگ تحمیلی، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1394، ص 223.

[7]. آنتونی کوردزمن و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن، جنگ ایران و عراق، ج 2، مترجم حسین یکتا، تهران، نشر مرزوبوم، 1390، ص 410.

[8]. بابامحمودی، مهدی، «شکارچی دوشنبه: گفتگو با سرهنگ پدافند خسرو جهانی، بخش نخست»، ماهنامه صنایع هوایی، ش 291، آبان 1394، ص 9.

[9]. گروه مؤلفین تاریخ دفاع هوایی، تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج 1، تا آغاز تهاجم سراسری عراق، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1393، ص344.

[10]. همان، ص 347.

[11]. غلامی، براتعلی، پدافند هوایی، ج 1، سیر توسعه و تکامل، تهران، انتشارات ایران سبز، 1399، ص38، 39 و 104.

[12]. همان، ص 100 و 101 و 120.

[13]. نمکی، علی‌رضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، ایران سبز، 1389، ص 178 و 212.

[14]. «مروری بر عملکرد پدافند هوایی در دوران دفاع مقدس»، www.aja.ir.

[15]. نمکی، علی‌رضا، همان، ص 220 و 221.

[16]. غلامی، براتعلی، پدافند هوایی، ج 1، سیر توسعه و تکامل، ص 107.

[17]. همان، ص 108.

[18]. همان، ص 109.

[19]. همان.

[20]. ام.وودز، کوین و دیگران، جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرماندهان صدام، ترجمه عبدالمجید حیدری، تهران، نشر مرزوبوم،1393 ، ص ۳۴۹.

[21]. همان ، ص ۳۵۰.

[22]. شیرمحمد، محسن، «اسکادران ضدسطحی بالگرد AB-212 هوادریا در دفاع مقدس: بخش دوم»، ماهنامه صنایع هوایی، ش 319، تیر و مرداد 1398، ص 7.

[23]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها: نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو، بالگرد و بال ثابت در جنگ تحمیلی، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا،1400، ص 180.

[24]. غلامی، براتعلی، پدافند هوایی، ج 1، سیر توسعه و تکامل، تهران، انتشارات ایران سبز، 1399، ص 158.

[25]. حبیبی، نیک‌بخش و علی غلامی، دفاع مقدّس و قدرت هوایی، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص 71.

[26]. غلامی، براتعلی، پدافند هوایی، ج 1، سیر توسعه و تکامل، ص171 .

[27]. «رازیت؛ رادار اهدایی فرانسه به صدام»، خبرگزاری دفاع مقدس، 28 تیر 1397،https://defapress.ir/fa/news/300349

[28]. غلامی، براتعلی، پدافند هوایی، ج 1، سیر توسعه و تکامل، تهران، ص 296.

[29]. همان، ص 107.

[30]. گروه مؤلفین تاریخ دفاع هوایی، تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج 1، تا آغاز تهاجم سراسری عراق، ص 345.

[31]. «مروری بر عملکرد پدافند هوایی در دوران دفاع مقدس»، www.aja.ir.

[32]. غلامی، براتعلی، پیشگامان صنعت رادار در ایران، ص 37.

[33]. گروه اساتید معارف جنگ، معارف جنگ، تهران، انتشارات ایران سبز، 1393،ص 361.

[34].« 40 نوع رادار ایرانی؛ چشمان همیشه بیدار نیروهای مسلح»، مشرق نیوز، 29 مهر 1393،