اردن
محسن شیرمحمد
47 بازدید
اردن از کشورهای عربی غرب آسیا است و در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران کاملاً از عراق حمایت کرد و به راه ترانزیت برای انتقال تسلیحات مختلف به عراق تبدیل شد.
اردن در غرب آسیا واقع است و از شمال با سوریه، از شمال شرقی با عراق و از شرق و جنوب با عربستان و از غرب با فلسطین همسایه است. خلیج عقبه در جنوب غربی اردن قرار گرفته است. این کشور حدود ۲۶ کیلومتر مرز آبی دارد و پایتخت آن امان است. مساحت اردن حدود 89.350 کیلومتر مربع است که بیشتر آن از صحراهای خشک و بایر تشکیل شده است.[1] بعد از جنگ جهانی اول و تجزیه امپراتوری عثمانی، اردن به تصرف انگلستان درآمد و در سال 1946 به استقلال رسید و نظام آن پادشاهی است.[2]
آغاز روابط رسمی ایران با اردن به دوران سلاطین عثمانی بازمی‌گردد. ایران در شام نمایندگی کنسولی داشت و پس از استقلال اردن، دولت این کشور را به رسمت شناخت. در 6 مرداد 1328 ملک عبدالله پادشاه وقت اردن، به ایران مسافرت کرد و عهدنامه مودت میان دو کشور در 25 آبان همان سال در تهران منعقد شد. از این زمان به بعد تا پیروزی انقلاب اسلامی در ایران روابط خوبی بین دو کشور برقرار بود.[3]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، دولت اردن، جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت و ملک حسین در اسفند 1357 طی پیامی پیروزی انقلاب اسلامی را به امام خمینی تبریک گفت. در سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی (بهمن 1358)، هیئت ده نفره‌ای از شخصیت‌های برجسته علمی آن کشور به ریاست وزیر اوقاف و امور مقدسات اردن به ایران آمد. دولت اردن اگرچه ظاهراً خشنودی خود را از انقلاب اسلامی اعلام داشت، اما در عمل از احتمال گسترش آن نگران بود.[4]
به دنبال تجاوز عراق به ایران در 31 شهریور 1359، یک روز بعد، در 1 مهر 1359 شاه حسین پادشاه اردن، نخستین فردی بود که واکنش نشان داد و آشکارا از صدام حمایت کرد.[5]
اردن به دلیل مجاورت با عراق و برخورداری از جاده‌های مشترک و داشتن بندر راهبردی عقبه، محل مناسبی برای ارسال تجهیزات نظامی به عراق بود. به دلیل قطع رفت‌وآمد کشتی‌ها از اروندرود و بسته شدن بندر بصره عراق از یکسو و نیاز فراوان این کشور به انواع کالاهای نظامی از سوی دیگر باعث شد تا تجهیزات و تسلیحات نظامی بسیاری از طریق بندر عقبه وارد عراق شود.[6] البته این داد و ستد، مزایای اقتصادی فوق‌العاده‌ای نیز برای اردن به ارمغان آورد؛ عقبه پررونق و قلب تجاری این کشور شد. شبکه جاده‌ای اردن هم پیشرفت چشمگیری کرد و به توسعه شرکت‌های متعدد حمل‌ونقل انجامید.[7]
شاه حسین اردنی اجازه داد هواپیماهای عراق از پایگاه هوایی اچ-5[8] در نزدیکی مرز ایران برای سوخت‌گیری مجدد استفاده کنند. جنگنده‌های عراقی در فضای هوایی این کشور با جنگنده‌های اف- ۵ اردن به طور آموزشی رو درو می‌شدند، زیرا این هواپیماها شبیه هواپیماهای مورد استفاده ارتش ایران بودند. همچنین به عراق اجازه داده شد موشک‌های دفاع هوایی هاوک این کشور را که شبیه موشک‌های مورد استفاده ایران بودند، بررسی کند. وقتی عراق نخستین میراژهای اف- ۱ را از فرانسه تحویل گرفت، اردن نیز بخشی از ناوگان میراژ اف- ۱ خود را در اختیار عراق قرار داد. ۱۰ فروند از این هواپیماها با رنگ و آرم هواپیماهای عراقی در جنگ علیه ایران شرکت داشتند و ۱۵ خلبان اردنی نیز در جنگ، میراژهای عراق را به پرواز درآوردند.[9]
در آذر ۱۳۵۹، حافظ اسد رئیس‌جمهور سوریه، اردن را به حمایت از گروه بنیادگرای اخوان‌المسلمین برای براندازی دولت سوریه متهم کرد. صف‌آرایی نظامی دو کشور در مرزهای مشترک، تیرگی روابط را تا حد برخورد مسلحانه پیش برد. روابط حسنه ایران با سوریه، تیرگی روابط اردن و سوریه و روی آوردن اردن به عراق در جنگ تحمیلی از جمله عواملی بود[10] که در اسفند 1359 به قطع روابط ایران و اردن انجامید.[11]
پس از عملیات طریق‌القدس در آذر 1360 و بیرون راندن عراقی‌ها از خاک اشغالی ایران، ملک حسین پادشاه اردن طی اطلاعیه‌ای از مردم این کشور خواست برای جنگ علیه ایران در کنار ارتش عراق ثبت‌نام کنند.[12] سازمانی با نام تیپ یرموک نیز ایجاد شد تا بر اعزام اتباع اردنی به مناطق جنگی عراق علیه ایران نظارت کند و به دنبال آن نیروهای نظامی اردن روانۀ عراق شدند.[13] اولین گروه از نیروهای اردنی در 11 اسفند 1360 به جبهه‌های جنگ عراق علیه ایران اعزام شدند.[14] 6 نفر از این نیروها به اسارت ایران درآمدند و بعد از پایان جنگ تحمیلی آزاد شدند.[15] ملک حسین یک‌بار نیز به عنوان مشارکت در جنگ به همراه صدام حسین و در جبهه شمال با توپ 130 میلی‌متری به سوی ایران شلیک کرد.[16]
اردن با ایجاد محل امن تبادلاتی و همکاری اطلاعاتی نیز به عراق کمک می‌کرد. با توجه به روابط نزدیک عراق و اردن در هشت سال جنگ تحمیلی، عراق توانست توسط اردن به اطلاعات حساس نظامی که از سوی سازمان‌های اطلاعاتی غرب همچون سیا درباره منطقه و ایران جمع‌آوری می‌شد، دست یابد. به عنوان نمونه ویلیام کیسی رئیس وقت سازمان سیا در سفر به اردن در سال 1982، با برزان، رئیس سازمان اطلاعاتی عراق دیدار کرد.[17] با توجه به ضعف سازمان‌های اطلاعاتی کشورهای عربی و عدم اعتماد عراق به آن‌ها، همچنین با توجه به روابط خوب با اردن، سازمان اطلاعاتی اردن مهم‌ترین شریک اطلاعاتی عراق بود.[18]
اردن فقیر بود و شاه حسین نمی‌توانست از نظر مالی کمک چندانی به عراق کند، ولی از هیچ حمایت دیپلماتیکی دریغ نکرد و چون آمریکا مستقیماً با عراق رابطه نداشت، شاه حسین واسطه روابط آمریکا با عراق بود.[19]
در سطح بین‌المللی نیز اردن تلاش داشت با اعمال نفوذ در مجامع مختلف بین‌المللی، چهره صلح‌طلبانه‌ای از عراق به نمایش بگذارد و ایران را تهدیدی علیه صلح و ثبات بین‌المللی معرفی کند. مصداق بارز نقش اردن به عنوان رئیس دوره‌ای شورای امنیت سازمان ملل، تصویب قطعنامه‌های ۵۱۴، ۵۲۲ و ۵۴۰ و واردکردن فشار به ایران برای پذیرش قطعنامه ۵۹۸ بود.[20]
با پایان جنگ تحمیلی، اردن مجدداً روابط خود را با ایران برقرارکرد. روابط اردن با ایران، پس از مرگ ملک حسین در بهمن 1377، تغییر قابل‌ملاحظه‌ای نکرد. روابط امان با تهران در سال‌های پس از پایان جنگ تحمیلی نتیجه دو پدیده متضاد بود. اول علاقه مقامات اردنی به گسترش رابطه با تهران و دوم اصرار آمریکا به فاصله گرفتن این کشور از جمهوری اسلامی ایران. مقامات اردن همواره تلاش کرده‌اند هردو رویکرد را رعایت کنند.[21]
[1]. شیرمحمد، محسن، «سربازی در کشور اردن»، ماهنامه سرباز، ش 294، دی 1400، ص 42.
[2]. همان، ص 42.
[3]. «ارزیابی مناسبات ایران و اردن»، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 4 تیر 1400، www.psri.ir.
[4]. همان.
[5]. رازو، پیر، جنگ ایران و عراق، ترجمه: عبدالحمید حیدری و علی احمدی، تهران، مرز و بوم،1397، ص 204.
[6]. کوشکی، محمدصادق و سید مرتضی عریضی میبدی، «بررسی سازوکار اقدامات نظامی، اطلاعاتی و سیاسی دولت اردن در پشتیبانی از رژیم صدام طی جنگ هشت‌ساله علیه ایران»، فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، ش 22، تابستان 1399، ص 84.
[7]. رازو، پیر، همان، ص 205.
[8]. همان، ص 204.
[9]. همان، ص 205.
[10]. محمدپور، محمد، «مواضع و حمایت‌های سیاسی اردن از عراق در جنگ تحمیلی»، دو فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، ش 2، پاییز و زمستان 1396، ص 122.
[11]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیستم: عبور از مرز، تهران، مرکزمطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران، 1381، ص 297.
[12]. علائی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، مرز و بوم،1391، ص 400.
[13]. کوشکی، محمدصادق و سید مرتضی عریضی میبدی، همان، ص 86
[14]. «کدام کشور عربی اولین حامی عراق در جنگ با ایران بود»، خبرگزاری تسنیم، 15 تیر 1393،
1393/04/15/423246 www.tasnimnews.com/fa/news/
[15]. آقایی جیرنده، عباس و فاطمه رستمی، پا به پای آزادگان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386، ص 105 و 106.
[16]. «ملک حسین شاه اردن با توپ 130 به سوی ایران شلیک کرد»، خبرگزاری فارس، 5 مهر 1387،
8707050769 www.farsnews.ir/news/
[17]. کوشکی، محمدصادق و سید مرتضی عریضی میبدی، همان، ص 82.
[18]. همان، ص 83.
[19]. رازو، پیر، همان، ص 204.
[20]. محمدپور، محمد، همان، ص 144.
[21]. «ارزیابی مناسبات ایران و اردن»، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 4 تیر 1400، www.psri.ir.
