جنگ‌افزار
آواکس
معصومه عابدینی
1936 بازدید
این واژه، نام یک هواپیمای نظامی است که از برداشتن حروف اول «Airborne Warning and Control System» به معنای «سیستم کنترل و هشدارِ در حال پرواز» درست شده است. هواپیمای آواکس، ساخت کارخانه بویینگ آمریکاست که به انواع سیستم‌های راداری، ردیابی، شناسایی و هشداردهنده نظامی مجهز است و برای اولین بار در سال 1975م (1354ش) به پرواز درآمد. این هواپیما می‌تواند با سرعت هشتصد کیلومتر در ساعت پرواز کند و تا ارتفاع 222/12 متر از زمین فاصله بگیرد و هفت هزار کیلومتر را بدون توقف و سوخت‌گیری بپیماید.
تجهیزات پیچیده و پرقدرت هواپیمای آواکس (E-3A)، با کمک آنتن بشقابی آن به قطر 144/9 متر که با دو ستون روی بدنه هواپیما نصب شده است، به‌تنهایی از عهده اجرای وظیفه چندین شبکه راداری زمینی و حتی برخی از وظایفی که آن‌ها قادر به انجام آن نیستند، برمی‌آید.
این سیستم قادر است از فاصله چهارصدکیلومتری، موشک‌های زمین به هوا، به جز موشک‌های 5ـSA و 400ـS روسی، را کشف کند. سپس اطلاعات دریافتی را به هواپیماهای خودی می‌دهد و برد طیف آن‌ها را گسترش داده، به فراسوی قدرت رادار خودی می‌رساند.
رادار آواکس، هنگام عملیات، شش دور و در وضعیت عادی، یک چهارم دور در دقیقه می‌چرخد و در هر گردش، ششصد فرکانس برگشتی دریافت می‌کند و کامپیوتر آن، دویست فرکانس برگشتی را که نشان‌دهنده دویست هدف است، تجزیه و تحلیل می کند. این هواپیما، هنگامی که در ارتفاع سی هزار پایی پرواز می‌کند، می‌تواند همه اجسام پرنده را در فاصله بیش از دویست مایل زیر نظر بگیرد و اطلاعات لازم شامل ارتفاع، سرعت، جهت و فاصله اهداف مورد نظر را به کنترل‌کننده‌های هوایی و زمینی بدهد و چنانچه بر فراز دریا پرواز کند، می‌تواند رفت‌وآمد یگان‌های دریایی را کنترل کند و اهدافی همچون قایق‌های گشتی و رزم‌ناوها را زیر نظر داشته باشد؛ یا یگان‌های دریایی خودی را بسیار دقیق به سوی اهدافشان راهنمایی کند. هر فروند هواپیمای آواکس، ناحیه‌ای به مسافت 120 هزار مایل مربع را پوشش می‌دهد.
پیچیدگی و تعدد سیستم‌های آواکس، هفده خدمه را برای هدایت و کنترل آن به کار گرفته است. از این شمار، چهار نفر، خدمه پرواز و سیزده نفر، مسئولان و کارشناسان رادار، کامپیوتر، مخابرات و غیره هستند.
چون این هواپیما، گران، کارآمد و مجهز است، کشورهای معدودی در جهان نظیر آمریکا و برخی از اعضای ناتو، اسرائیل و عربستان سعودی، از آن بهره‌مند هستند.
در بهار سال 1356ش، حکومت محمدرضا پهلوی در راستای سیاست‌های جاه‌طلبانه نظامی، خرید هفت فروند آواکس را به دولت جیمی کارتر، رئیس‌جمهوری وقت امریکا، پیشنهاد کرد. این معامله، برای دولت امریکا حدود 2/1 میلیارد دلار سود داشت. کارتر به‌رغم شعارهای انتخاباتی خود در برابر جرالد فورد مبنی بر خودداری از فروش فناوری نظامی مدرن به کشورهای دیگر، از جمله کشورهای آسیای غربی، پیشنهاد فروش آواکس‌ها را به کنگره امریکا فرستاد. کمیته روابط بین‌الملل کنگره، با این معامله مخالفت کرد و از دولت خواست با توجه به اینکه تحویل این هواپیماها نزدیک به چهار سال طول خواهد کشید، بحث آن را فعلاً عقب بیندازد. کارتر در شهریور 1356، پیشنهاد خود را با این توجیه که ایران به عنوان متحد امریکا در آسیای غربی برای تأمین امنیت خود به این تجهیزات نیاز دارد، دوباره طرح کرد. بحث‌ها در کنگره ادامه یافت و مسئولین سیا نیز با طرح این قضیه که امکان دستیابی شوروی به این هواپیما وجود دارد، به جمع مخالفان پیوستند. دولت ایران نیز با طرح این ادعا که اگر امریکا از فروش این فناوری به ایران خودداری کند، می‌تواند به‌راحت آن را از فروشندگان اروپاییِ رقیب آمریکا خریداری کند، با مخالفان این پیشنهاد مقابله تبلیغاتی کرد. سرانجام در 16 مهر 1356، کنگره آمریکا، موافقت رسمی خود با فروش این هواپیما را به ایران اعلام کرد.
آبان 1356 اما سرآغاز سلسله‌حوادثی در عرصه تاریخ و سیاست ایران بود که آینده روابط ایران و آمریکا را به‌شدت دچار تحول کرد. تداوم این امواج تا اواخر سال 1357، منجر به پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران شد. دولت آمریکا، پس از آنکه منافع خود را در ایران در خطر دید، رسماً در بهمن 1357 لغو برنامه فروش سلاح به ایران و از جمله هواپیماهای آواکس را اعلام کرد. پس از یک سال و نیم، با آغاز تجاوز عراق به ایران و انتقال حفاظت منافع امریکا در آسیای غربی از ایران به عربستان سعودی، دولت آمریکا، چند فروند از این نوع هواپیماها را در اختیار عربستان قرار داد.
عراق در طول جنگ هشت‌ساله، با حمایت فنی و کارشناسی آمریکا، از اطلاعات به‌دست‌آمده به وسیله این هواپیماها بهره فراوان برد. اطلاعات آواکس‌های عربستان، زمانی به ارتش عراق تحویل شد که دولت امریکا از بیست سال پیش از آن، سفارت خود در بغداد را تعطیل کرده بود.
کمتر از دو سال پس از پایان جنگ هشت‌ساله عراق برضد ایران، آواکس‌ها بار دیگر به پرواز درآمدند؛ اما مأموریت این بار آن‌ها، شناسایی اهداف راهبردی در خاک عراق و ارسال اطلاعات مربوط به آن‌ها به ستاد فرماندهی عملیات توفان صحرا در دوران جنگ خلیج فارس بود.[1]
[1]. تلخیص از دایرةالمعارف انقلاب اسلامی، ج1، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، تهران: سوره مهر، 1384، ص22 و 29.
