مکان‌ها
مریوان
پریا سبزمحمدی
3246 بازدید
مریوان یکی از شهرستان‌‌های استان کردستان در غرب ایران و هم‌مرز با عراق است که در طول جنگ تحمیلی عراق برضد ایران بارها مورد حمله هوایی، زمینی و شیمیایی قرار گرفت.
اصل کلمه مریوان ظاهراً ماربن است. یعنی جایی که مار در آنجا فراوان است.[1] مردم مریوان کرد هستند و زبان کردی، زبان مادری‌شان و زبان فارسی زبان آموزش و نوشتار رسمی آنهاست. مذهب رایج در مریوان نیز سنی شافعی است.[2]
قدمت مریوان به دوره پیش از اسلام برمی‌گردد.[3] به علت فراوانی آب و محصولات کشاورزی، دریاچه آب‌شیرین، همجواری با عراق و ترددهای نیروهای نظامی دو کشور، مریوان همیشه یک منطقه استراتژیک بوده است. در سال 1355 جمعیت مریوان، بالغ بر 120451 نفر بود.[4]
شهرستان مریوان شامل سه بخش «مرکزی»، «خاومیر‌آباد» و «سرشیو»، چهار شهر، سه بخش، شش دهستان و 173 آبادی است. شهر مریوان، مرکز شهرستان مریوان و مهم‌ترین شهر توریستی استان کردستان است.[5] این شهرستان از شمال به شهرستان سنقر، از شرق و جنوب شرقی به شهرستان سنندج، از جنوب به شهرستان پاوه و از غرب و شمال غربی به خاک عراق محدود است.[6] منطقه مریوان متأثر از جریان‌های مدیترانه‌ای و پوشیده از پوشش گیاهی غنی و متنوع است. ارتفاعی به نام کوخلان در شمال مریوان قرار دارد که با عبور خط مرزی از آن، به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. قسمت جنوبی خاک ایران است و قسمت شمالی، خاک عراق. قسمتی از دشت شیلر در بخش شمالی کوخلان قرار دارد.[7] مهم‌ترین بخش مرزی مریوان، دره شیلر است.[8]
پادگان ارتش در دوازده کیلومتری مریوان قرار دارد.[9] سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مریوان در 20 تیر 1358 برای مقابله با گروه‌های ضدانقلاب تشکیل شد.[10] در روزهای پایانی تیر همان سال، مریوان به اشغال گروه‌های ضدانقلاب درآمد[11] و با تلاش نیروهای پاسدار و انقلابی در 13 شهریور از نیروهای ضدانقلاب پاک‌سازی شد.[12] اما در دی 1358 نیروهای ضدانقلاب مجدداً بر مریوان مسلط شدند[13] که درنهایت در تیر 1359 شهر از وجود آن‌ها پاک‌سازی شد.[14]
روستای کانی‌میران و شهر برده‌رشه در 28 شهریور 1359 هدف توپخانه نیروهای عراق قرار گرفتند. روز بعد، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دو پایگاه عملیاتی در روستاهای کیکن و کانی‌میران ایجاد کرد و کنترل منطقه را به دست گرفت. ظهر 31 شهریور دو جنگنده عراقی دیوار صوتی را در مریوان شکستند.[15]
نیروهای عراق در اولین هجوم زمینی به مرزهای شمال غرب ایران، ارتفاعات دالانی در 35 کیلومتری جنوب مریوان و دزلی در 29 کیلومتری مریوان را اشغال کردند.[16] همچنین ارتش عراق با کمک نیروهای ضدانقلاب توانست ارتفاعات قوچ‌سلطان در غرب مریوان را اشغال کند.
در شروع جنگ تحمیلی، مریوان چند روز پی‌درپی بمباران شد. در این حملات، به مناطق مسکونی و مردم خسارت‌هایی وارد و پنج هواپیمای عراقی سرنگون شد.[17] یک میگ عراقی در 18 مهر دامنه کوه قلعه‌امام در جنوب شرقی مریوان را بمباران کرد.[18]
گروهی از پاسداران، ارتشی‌ها و پیشمرگان 1 آذر 1359 به ارتفاعات قوچ‌سلطان حمله کردند و 23 عراقی را کشتند. سپاه دوم ارتش عراق در 27 آذر 1359 به ارتفاعات غرب مریوان هجوم آورد و بعد از یک هفته موقعیت خود را تثبیت و نوار مرزی ایران در غرب مریوان را تصرف کرد.[19]
پس از آن در 1 دی نیروهای ایران به ارتفاعات قوچ‌سلطان حمله کردند، ولی به علت مقاومت شدید عراقی‌ها، مجبور به عقب‌نشینی شدند.[20]
ارتش، سپاه و پیشمرگان مسلمان کرد عملیات آزادسازی ارتفاعات دزلی و دالانی را در 6 دی 1359 آغاز و در مدت سه روز نبرد، این دو ارتفاع را آزاد کردند و به شهر خورمال و جاده خورمال ـ سید صادق ـ حلبچه مشرف شدند.[21]
ابتدای اسفند 1359 هواپیماهای جنگی عراق با بمب‌های ناپالم آتش‌زای آمریکایی مریوان را بمباران کردند.[22]
نیروهای ایرانی برای آزادسازی ارتفاعات قوچ‌سلطان، به فرماندهی احمد متوسلیان، از 12 تا 16خرداد 1360 به نیروهای عراقی حمله کردند که بیش از 84 عراقی اسیر و 200 نفر کشته و زخمی شدند و در نتیجه قوچ‌سلطان آزاد شد.[23]
عراق 6 و 8 آذر 1360 مریوان را بمباران کرد.[24] عملیات محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله در 12دی 1360 با هدف تأمین مرز بین‌المللی در جنوب مریوان و غرب پاوه، از ارتفاعات تته و تخت‌اورامان مریوان انجام شد.[25]
از 18 مهر 1359 تا 25 فروردین 1361، جمعاً نُه مرتبه مریوان مورد حمله هوایی و توپخانه ارتش عراق قرار گرفت. از سال 1361 بازسازی و نوسازی در مریوان آغاز شد و تا پایان سال 1362، سی‌ویک واحد مسکونی در سه روستا یعنی درکی، دمیو، دزلی و شصت واحد مسکونی در شهر مریوان بازسازی و نوسازی شدند.[26]
انبار مهمات سپاه 6 مهر 1362 هدف هواپیماهای عراقی قرار گرفت و تعداد زیادی از نیروها شهید و مجروح شدند. همچنین در 19 مهر، مخابرات و یکی از مقرهای سپاه هم هدف حمله هواپیماهای عراقی قرار گرفت.[27] چند روز بعد، در 27 مهر، نیروهای عراق چند بار مریوان را بمباران کردند. سه روز بعد نیز دوباره بمباران شد.[28]
با اجرای موفق عملیات والفجر 4 که در 27 مهر 1362 آغاز شد،[29] تأمین مریوان بهبود یافت، یکی از راه‌های اصلی ورود ضدانقلاب مسدود شد و تعداد زیادی نیروی عراقی کشته و اسیر شدند.[30] در این عملیات بخش شمالی ارتفاعات کانی‌مانگا در دهانه دره شیلر نیز آزاد شد.[31] همزمان با عملیات والفجر 4، مرکز اورژانس کولان که در 20 تیر 1362 در روستای کولان تأسیس شده بود، به بیمارستان کولان تبدیل شد.[32]
در 3 آبان 1362، مریوان با گاز خردل بمباران شیمیایی شد که بسیاری از مردم و رزمنده‌ها آسیب دیدند و تعدادی نیز شهید شدند.[33]
بیش از 40 درصد مناطق مسکونی و تجاری مریوان در بمباران‌های 1362 ویران شدند و بسیاری از دهستان‌ها از جمله اورامالی‌تخت، چالی‌سور، خاوومیر و... خسارات عمده‌ای دیدند.[34]
در سال 1363 بیمارستان صحرایی یازهرا‌سلام‌الله‌علیها در بخش دزلی مریوان ساخته شد.[35]
پتجم، ششم و هفتم خرداد 1363، عراق سه روز پی‌درپی مریوان را بمباران و موشک‌باران کرد. نوزدهم اسفند چند فروند هواپیمای میگ و میراژ مریوان و بانه را بمباران کردند که حبیب‌الله افتخاریان معروف به ابوعمار، فرمانده سپاه مریوان از شهیدان این حمله بود.[36]
فروردین 1364 هواپیماهای عراقی که برای بمباران مریوان رفته بودند، از سوی نیروهای ایرانی ساقط شدند. مریوان در آن زمان تقریباً خالی از سکنه بود.[37]
عملیات والفجر 9 در 5 اسفند 1364 با هدف پیشروی در شرق سلیمانیه عراق، در منطقه‌ای که با دو جاده از دهانه شیلر و منطقه چومان به شهرهای مریوان و بانه می‌رسید، انجام شد. همچنین هدف دیگر این عملیات کاهش فشار دشمن در جبهه فاو (عملیات والفجر 8) بود.[38]
یکی از عملیات‌های رزمندگان در سال 1366 عملیات والفجر10 بود که در 24 اسفند در حلبچه و سلیمانیه عراق انجام شد.[39] در این عملیات تعدادی از ارتفاعات مرزی بین نوسود و مریوان آزاد شد.[40] بیمارستان صحرایی الله‌اکبر قبل از این عملیات، در فاصله بیست کیلومتری بیمارستان مریوان ساخته شد.[41]
دو فروند هواپیمای عراقی در 26 اسفند 1366 مریوان را بمباران شیمیایی کردند. دو روز بعد، حد فاصل روستای قلعه‌جی تا روستای دزلی بمباران شد و 4 فروردین 1367 بمباران شیمیایی گسترده در این منطقه صورت گرفت که به خاطر خالی از سکنه بودن شهر، تلفات زیادی نداشت. دو روز بعد نیز اطراف بیمارستان صحرایی الله‌اکبر مریوان بمباران شیمیایی شد.[42] سیزدهم فروردین مجدداً بیمارستان صحرایی الله‌اکبر بمباران شیمیایی شد.
در هجوم سراسری مجدد عراق در 30 تیر 1367، یکی از محورهای ورود نیروهای عراقی، محور پنجوین ـ مریوان بود که در پی دفاع رزمندگان ایرانی مجبور به عقب‌نشینی شدند.[43]
مریوان 119 بار هدف حملات هوایی عراق قرار گرفت که در این حملات 310 نفر شهید و 1278 نفر مجروح شدند.[44]
پس از پایان جنگ در سال 1367، استان مازندران به عنوان استان معین، در کنار سپاه مریوان بازسازی مناطق آسیب‌دیده را شروع کردند[45] و در سال 1376 پایان گرفت.[46]
جمعیت شهرستان مریوان طبق سرشماری سال 1395 برابر با 195263 نفر است.[47]
[1]. دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج12، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373، ص18310.
[2]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3: تا تته، مریوان، تهران: فاتحان، 1393، ص15 و 16
[3]. همان، ص19 و 20.
[4]. اهم فعالیت‌های نوسازی و بازسازی در سال 1361 و 1362، تهران: دبیرخانه ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده، 1363، ص351.
[5]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص15.
[6]. دفتر پژوهش‌های فرهنگی معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی بنیاد شهید و امور ایثارگران، فرهنگ اعلام شهدای استان کردستان، تهران: شاهد، 1392، ص43.
[7]. کاظمی، اصغر، بمو، تهران: حوزه هنری، 1379، ص598.
[8]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص13 و 17.
[9]. همان، ص219.
[10]. همان، ص30.
[11]. همان، ص67.
[12]. همان، ص93.
[13]. همان، ص104.
[14]. همان، ص116.
[15]. صالحی، مریم، لطفی، مریم، نزدیک‌تر از برادر، تهران: فاتحان، 1395، ص110.
[16]. صادقی، رضا، اطلس راهنما9: کردستان در جنگ ضد شورش‌گری و دفاع مقدس، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1390، ص126.
[17]. همان، ص123؛ مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص37 و 127.
[18]. صالحی، مریم، لطفی، مریم، نزدیک‌تر از برادر، ص113.
[19]. صادقی، رضا، اطلس راهنما9، ص124؛ مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص132.
[20]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص140.
[21]. همان، ص141؛ صادقی، رضا، اطلس راهنما9، ص126.
[22]. صالحی، مریم، لطفی، مریم، نزدیک‌تر از برادر، ص135.
[23]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص40 و 156.
[24]. همان، ص167.
[25]. همان؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1379، ص56.
[26]. اهم فعالیت‌های نوسازی و بازسازی در سال 1361 و 1362، ص354.
[27]. صالحی، مریم، لطفی، مریم، نزدیک‌تر از برادر، ص179.
[28]. همان، ص 184؛ مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص196.
[29]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص90.
[30]. دری، حسن، اطلس راهنما5: کارنامه نبردهای زمینی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1381، ص136.
[31]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص 226؛ کاظمی، اصغر، قله 1904، تهران: معاونت تبلیغات و انتشارات نمایندگی ولی فقیه در نیروی زمینی، 1376، دو نقشه پایان کتاب.
[32]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص223.
[33]. همان، ص197و 198؛ گروه نویسندگان، مریوان، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1385، ص55.
[34]. اهم فعالعیت‌های نوسازی و بازسازی در سال 1361 و 1362، ص351و 352.
[35]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص221
[36]. صالحی، مریم، لطفی، مریم، نزدیک‌تر از برادر، ص190.
[37]. همان.
[38]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص204؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص91.
[39]. دری، حسن، اطلس راهنما5: کارنامه نبردهای زمینی، ص148.
[40]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص211.
[41]. همان، ص221 و 222.
[42]. همان، ص208 و 211.
[43]. همان، ص213.
[44]. همان، ص42؛ صادقی، رضا، اطلس راهنما9، ص54.
[45]. مهدی‌نژاد، سارا، کتاب راوی3، ص45.
[46]. شناسنامه پروژه‌های بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده کشور استان آذربایجان غربی شهرستان ارومیه، تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، 1377، ص69.
[47]. نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن ـ 1395، دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل مرکز آمار ایران، 1395، ص75.
