مکان‌ها

ام‌القصر

محسن شیرمحمد
24 بازدید

ام‌القصر در جنوب غربی عراق قرار دارد که از طریق آبراه خورعبدالله به خلیج‌فارس متصل است. این بندر به‌عنوان مقر اصلی نیروی دریایی عراق در زمان جنگ تحمیلی نقش مهمی در منازعات دریایی با ایران داشت.

ام‌القصر در ابتدا یک شهر کوچک ماهیگیری بود. در طول جنگ جهانی دوم، متفقین یک بندر موقت برای تخلیه تدارکات نظامی برای ارسال به اتحاد جماهیر شوروی در آنجا ایجاد کردند و پس از جنگ جهانی دوم و در دهه 1950، ملک فیصل دوم آن را به یک بندر دائمی تبدیل کرد. در سال 1958 و پس از کودتای ارتش عراق، نیروی دریایی پایگاهی در آنجا ایجاد کرد. حکومت جدید ژنرال عبدالکریم قاسم، برنامه‌ریزی و توسعه اقتصاد عراق را براساس صادرات نفت انجام داد که نیازمند تأسیسات کشتیرانی جدید بود و تأسیسات جدید بندری در سال 1961 در ام‌القصر تأسیس شد. همچنین در نظر بود ام‌القصر به‌عنوان تنها بندر با ظرفیت بالای عراق عمل کند و وابستگی این کشور به آبراه مرزی مورد مناقشه اروندرود با ایران را کاهش دهد. بنابراین تأسیسات بندری توسط کنسرسیومی از شرکت‌هایی از آلمان غربی، سوئد و لبنان ساخته شد و یک خط راه‌آهن آن را به بصره و بغداد متصل کرد و در نهایت این بندر در سال 1967 برای تجارت افتتاح شد.[1]

نیروی دریایی عراق برخلاف ایران، چندان گسترده نبود و نسبت به‌کل ارتش و نیروهای مسلح عراق گستردگی چندانی نداشت. وجود فقط هشتاد کیلومتر مرز آبی در شمال خلیج‌فارس که آن‌هم فقط شامل باریکه‌ای در اروندرود و خورعبدالله بود، باعث شده بود تا امکان گسترش ناوگان دریایی وجود نداشته باشد. این باریکه نیز خود دارای عمق کمی بوده و تردد شناورها با تناژ بسیار بالا را ناممکن می‌کرد. بندر ام‌القصر در کنار خورعبدالله به همراه بندر بصره در شط‌العرب (اروندرود) و تأسیسات دریایی فاو در کنار اروندرود، سه پایگاه عمده دریایی عراق در دوران جنگ محسوب می‌شد.[2]

قبل از شروع جنگ، 31 اردیبهشت 1359، به دلیل اهمیت استراتژیک ام‌القصر و بررسی وضعیت نیروی دریایی عراق، نیروی هوایی ایران با استفاده از هواپیمای آر.اف4 از این بندر عکس‌برداری هوایی کرد.[3]

با آغاز تهاجم سراسری عراق به ایران در 31 شهریور 1359، نیروی هوایی ایران نیز دست به یک حمله گسترده متقابل زد. یکم مهر 1359، بندر ام‌القصر به‌وسیله فانتوم‌های پایگاه ششم شکاری بوشهر آماج بمباران قرار گرفت.[4] روز 3 مهر نیز دوباره فانتوم‌های بوشهر اسکله نظامی ام‌القصر را بمباران کردند.[5]

عکس‌برداری هوایی روز 3 مهر 1359 حاکی از سالم‌بودن تأسیسات بندر ام‌القصر بود[6] که به‌همین‌خاطر دوباره و به دفعات این منطقه مورد حملات هوایی ایران قرار گرفت. همچنین در این حملات توقف حمل‌ونقل کالا و تجارت دریایی نیز مورد نظر بود.[7]

پس از انجام عملیات مروارید در 7 آذر 1359 و انهدام بخش اعظم توان دریایی عراق توسط نیروی دریایی و هوایی ایران، بخشی از شناورهای رزمی عراق شامل پنج فروند ناوچه موشک‌انداز اوزا، دو فروند ناو نیروبر، شش فروند ناوچه اژدرافکن و یک فروند ناوچه ضدزیردریایی در بندر ام‌القصر مستقر شدند.[8]

در ادامه جنگ و با در تیررس قرارگرفتن شناورهای عراق در اروندرود، نیروی دریایی عراق در خرداد 1360 تعدادی از ناوچه‌های موشک‌انداز خود را از راه خشکی و با استفاده از تریلر به ام‌القصر منتقل کرد. قبل از جنگ و در سال 1356، یک کانال آبی عریض برای کشتیرانی از شمال خورعبدالله تا بصره حفر شده بود تا ارتباط دریایی بین ام‌القصر و بندر بصره را برقرار کند. این گذرگاه آبی در ابتدای جنگ لایروبی شد تا شناورهای کوچک بتوانند بین این دو منطقه رفت و آمد کنند.[9]

در ادامه جنگ، اسکادران بالگردهای سوپرفرلون عراق نیز که ابتدا در پایگاه هوایی شُعیَبیه مستقر بودند، به دنبال ساخت یک پایگاه جدید به بندر ام‌القصر منتقل شدند و فاصله پرواز تا اهدافشان که به‌طورمعمول نود دقیقه بود، به پانزده دقیقه کاهش یافت. این بالگردها با استفاده از موشک‌های اگزوسه حملات زیادی علیه نفتکش‌ها و سکوهای نفتی انجام دادند.[10]

سال 1364، عملیات والفجر 8 توسط سپاه پاسداران انجام و شبه‌جزیره فاو تسخیر شد. البته هدف بعدی تصرف ام‌القصر بود که با مقاومت ارتش عراق و همچنین دو گردان دریایی متعلق به ام‌القصر محقق نشد.[11] تصرف فاو، موجب ناکارایی و تهدید ام‌القصر شد.[12] نیروی دریایی عراق سامانه موشکی کرم ابریشم را به این منطقه منتقل کرد و با وجود کاهش برد عملیاتی همچنان از آن علیه اهداف دریایی استفاده کرد.[13] در بندر ام‌القصر یک ایستگاه راداری دریایی با برد صد کیلومتر نیز وجود داشت که به دنبال آغاز استفاده عراق از موشک کرم ابریشم علیه اهداف دریایی، مورد استفاده قرار گرفت.[14]

سال 1367 و به دنبال حمله عراق به فاو، پایگاه دریایی ام‌القصر نقش مهمی بر عهده داشت و یکی از دو محور تهاجم بود. دو تیپ تفنگدار دریایی و دویست غواص اعزامی از ام‌القصر بخش اصلی عملیات را تشکیل می‌دادند که درنهایت منجر به بازپس‌گیری فاو شد.[15]

به دنبال حمله آمریکا به عراق در سال 2002 میلادی، تأسیسات دریایی این بندر به تصرف نیروهای حمله‌کننده درآمد.[16]

ام‌القصر که اصلی‌ترین بندر بزرگ عراق برای حمل‌ونقل کانتینر است، می‌تواند حضور عراق در بازارهای جهانی را تسهیل و دسترسی به کالاهای اساسی را تضمین کند. اکنون طرح توسعه ام‌القصر شامل ایجاد یک ترمینال کانتینری‌، لایروبی آب‌های بندری به منظور افزایش میزان آبخور کشتی‌های کانتینری، گسترش تأسیسات موجود و احداث امکانات جدید در دستور کار عراق قرار دارد.[17]

[1]. www.en.wikipedia.org/wiki/Umm_Qasr_Port (ویکی پدیا انگلیسی)

[2]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها: نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو، بالگرد و بال ثابت در جنگ تحمیلی، تهران: دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا،1400، ص259.

[3]. تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ج2، تهران: مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص162.

[4]. تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ج3: مهرماه 1359، تهران: مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص80.

[5]. همان، ص155.

[6]. سیاری، حبیب‌الله و دیگران، تقویم تاریخ دفاع مقدس نداجا، ج2: آوردگاه تکاوران دریایی، تهران: دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1389، ص303.

[7]. تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ج3، ص181 و 189.

[8]. سیاری، حبیب‌الله و دیگران، تقویم تاریخ دفاع مقدس نداجا، ج6: حوادث و رویدادهای یکم تا پانزدهم آذرماه 1359، تهران: دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1390، ص383.

[9]. اِم. وودز، کوین و دیگران، جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرماندهان صدام، مترجم: عبدالحمید حیدری، تهران: مرزوبوم،1393، ص303؛ سیاری، حبیب‌الله و مجید منصوری، تاریخ تقویم دفاع مقدس نداجا، ج15: حوادث و رویدادهای یکم تا سی‌و‌یکم خرداد 1360، تهران: دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران،1392، ص568؛ سیاری، حبیب‌الله و دیگران، تقویم تاریخ دفاع مقدس نداجا، ج6: مروارید، تهران: دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران،1390، ص405

[10]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها، ص263-261.

[11]. اِم. وودز، کوین و دیگران، جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرماندهان صدام، ص318-316.

[12]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج2، تهران: مرزوبوم، 1391، ص197.

[13]. اِم. وودز، کوین و دیگران، جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرماندهان صدام، ص293.

[14]. همان، ص281.

[15]. همان، ص311 و 312.

[16]. Tripsas,Basil and others, Coast Guard Operations During Operation Iraqi Freedom, Virginia,USA,2004,P30

[17]. سایت سازمان بنادر و کشتیرانی، 14 مهر 1400 www.pmo.ir/fa/news/55637

شبکه اطلاع‌رسانی مانا، سرمایه‌گذاری ۱۲۵ میلیون دلاری در طرح توسعه بندر ام‌القصر عراق،11 مهر 1400 www.mana.ir/fa/news/91030