عکس هوایی

محسن شیرمحمد
33 بازدید

عکس هوایی در دوران دفاع مقدس نقش مؤثری در طرح‌ریزی عملیات مختلف و مشخص کردن آخرین وضعیت دشمن در جبهه‌های نبرد داشت.

هر عکسی که از راه هوا برداشته شود عکس هوایی نامیده می‌شود. عکس هوایی شامل انواع مایل، مورب و قائم است.‌‌[1]

عکس‌برداری هوایی از نظر نظامی به دو دسته راهبردی و تاکتیکی تقسیم می‌شود. منظور از عکس‌برداری هوایی راهبردی، تهیه نقشه دقیقی از گسترش تأسیسات نظامی و صنعتی و منابع تدارکاتی، خطوط مواصلاتی، پایگاه‌ها، ایستگاه‌های رادار، تمرکز عمده نیروها، نقاط مهم طبیعی و مصنوعی در خاک دشمن است که ارزش نظامی دارند. عکس‌برداری تاکتیکی نیز در خطوط جبهه و هنگامی ‌که ستاد فرماندهی برای طرح عملیات، احتیاج به بررسی دقیق منطقه از نظر گسترش مواضع و استحکامات، نقل و انتقالات، تسلیحات و تجهیزات و راه‌های ارتباطی دشمن و غیره دارد، انجام می‌شود.‌‌[2]

تاریخچه عکس هوایی در جهان به سال 1858 بازمی‌گردد. اولین عکس را یک فرانسوی (فلیکس نادار) از فراز یک بالن که مهار شده بود، گرفت.‌‌[3] بعداً استفاده از هواپیما برای گرفتن عکس هوایی نیز آغاز شد.‌‌[4]

سال 1337 با ورود هواپیماهای جت آر. تی-33 به ایران، گردان 11 شناسایی در نیروی هوایی ارتش تشکیل و گرفتن عکس هوایی به وسیله این یگان آغاز شد. با ورود هواپیماهای آر. اف-5 در سال 1347 و آر. اف-4 در سال 1350 توان گردان شناسایی در عکس‌برداری هوایی افزایش یافت.‌‌[5] گردان 11 شناسایی از نظر ساختار شامل بخش پروازی مُرکّب از خلبانان آر. اف-4 و آر. اف-5، بخش تفسیر عکس و لابراتوار بود. شعبه دوربین زیرمجموعه گردان نگهداری بود ولی با گردان شناسایی ارتباط نزدیک داشت.‌‌[6]

عکس‌های هوایی در جنگ ظفار (1352 تا 1355) که ارتش ایران نیز حضور داشت توسط همین یگان گرفته ‌شد که موقعیت استقرار نیروهای مخالف و راه‌های تدارکاتی آن‌ها را مشخص می‌کرد.‌‌[7] همچنین قبل از انقلاب، از تمامی اهداف عمده در خاک عراق، عکس‌های دقیقی گرفته شده بود.‌‌[8]

در طول هشت سال جنگ تحمیلی به‌صورت تخصصی، گردان 11 شناسایی تاکتیکی به ‌عکس‌برداری از جبهه‌های نبرد و عمق خاک عراق ‌پرداخت.‌‌[9] پس از حمله هوایی روز 31 شهریور 1359 توسط عراق، روز بعد و در بامداد یکم مهر ۱۳۵۹ با ابلاغ رمز «کمان ۹۹» به پایگاه‌های هوایی، عملیات گسترده هوایی ایران علیه پایگاه‌های نظامی دشمن انجام شد.‌‌[10] برای مشخص شدن نتایج این عملیات، نیاز مبرم به عکس هوایی بود تا افسران اطلاعاتی و عملیاتی به ارزیابی دقیق از میزان تلفات و خسارات دشمن بپردازند. اولین سورتی از پروازهای شناسایی (برای عکس‌برداری هوایی) در این روز به وسیله هواپیمای آر. اف-4 بر روی حبانیه عراق انجام شد؛ از برخی مناطق بمباران شده عکس‌برداری شد و عکس‌ها به مسئولین مربوط داده شد تا در طرح‌ریزی عملیات‌های بعدی مورد استفاده قرار گیرند.‌‌[11]

در عملیات‌های مختلف زمینی و همچنین بمباران مواضع دشمن، کسب اطلاعات از وضعیت طرف مقابل حیاتی بود. عکس هوایی یکی از راه‌های کسب اطلاعات بود که شکل، موقعیت، مواضع و آرایش نیروهای دشمن را نشان می‌داد.‌‌[12] به عنوان نمونه برای طراحی عملیات ثامن‌الائمه، عکس‌های هوایی نیاز بود، چون در عکس‌های هوایی ضمن شناسایی مواضع دشمن، آخرین تحرکات ارتش عراق هم مشخص می‌شد. قرارگاه لشکر 77 خراسان ارتش (فرماندهی عملیات) خواهان انجام پروازهای روزانه شناسایی بود. پروازها بعضی از مواقع هر روز انجام می‌شد و چون اطلاعات باید به‌سرعت به دست ستاد فرماندهی لشکر77 می‌رسید، به ‌محض نشستن آر. اِف-4 در مهرآباد، متخصصان‌، مخازن دوربین‌ها را از هواپیما پیاده می‌کردند و در لابراتوار فیلم‌ها را ظاهر می‌کردند. پس از ظهور و تنظیم عکس‌ها، تفسیر اولیه توسط افسران مفسر عکس انجام می‌شد و شبانه این عکس‌ها همراه با ضمایم به وسیله هواپیمای جت‌ فالکن به پایگاه امیدیه فرستاده می‌شد تا از آنجا و از راه زمینی به قرارگاه ستاد لشکر 77 در نزدیکی ماهشهر ارسال گردد. در آنجا افسران اطلاعاتی لشکر روی عکس‌ها کار می‌کردند. بر روی عکس‌ها مختصات جغرافیایی مواضع، قرارگاه‌ها، یگان‌های احتیاط و حتی موقعیت توپ‌های دشمن درج می‌شد.‌‌[13] این مختصات به توپخانه داده می‌شد تا هنگام عملیات بتوانند روی نقاط تعیین شده اجرای آتش کنند.‌‌[14]

عکس هوایی در عملیات دریایی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. به عنوان نمونه در روز 29 آبان 1359 به درخواست نیروی دریایی ارتش یک فروند آر. اِف-4 از اسکله‌های البکر، الامیه و بنادر ام‌القصر، فاو و سواحل کویت عکس‌برداری کرد. عکس‌های گرفته شده در این پرواز، در عملیات مروارید (7 آذر 1359) مورد استفاده قرار گرفتند که نتیجه آن نابودی بخش اعظم نیروی دریایی عراق بود.‌‌[15]

عکس هوایی همچنین در طراحی عملیات نقش بارزی داشت. به عنوان نمونه در روز 8 فروردین 1361 هنگام بررسی عکس‌های گرفته شده از خوزستان به وسیله هواپیمای آر. اف-4 مشخص شد هواپیما موفق به گرفتن عکس از منطقه هورالعظیم نشده است، اما در برگشت و هنگام عبور از روی کارون، دوربین‌های هواپیما عکس‌های واضح و بسیار مهمی از کرانه غربی این رود از شمال دارخوین تا شمال خرمشهر گرفته‌‌اند. در قرارگاه کربلا پس از بررسی یکی از این عکس‌ها، مشخص شد دشمن در بخشی از کرانه غربی رود کارون حضور ندارد. این عکس بسیار با ارزش، باعث شناسایی یک خلأ در خطوط دشمن و تغییر در طرح‌ریزی عملیات (بیت‌المقدس) و روزنه امیدی برای موفقیت در این نبرد بزرگ شد.‌‌[16] در جریان عملیات بیت‌المقدس، در عکس‌های گرفته شده به وسیله هواپیماهای آر. اِف-4 در نیمه دوم اردیبهشت 1361، وجود یک پل شناور بین ساحل خرمشهر و خاک عراق مورد شناسایی مفسرین عکس هوایی قرار گرفت. این پل چند تکه برای پشتیبانی نیروهای عراق و با اتصال چند جزیره در اروندرود، به‌صورت ماهرانه‌ای نصب شده بود. پس از شناسایی موقعیت  این پل، دستور انهدام آن داده شد‌‌[17] و به دنبال آن،2 فروند فانتوم اف-4 در روز 3 خرداد 1361 این پل را بمباران کردند. انهدام این پل اثر تخریبی زیادی بر روحیه‌ نیروهای محاصره شده عراقی در خرمشهر گذاشت و در تسلیم آن‌ها مؤثر بود.‌‌[18]

در بعضی موارد عکس هوایی باعث نجات جان هزاران رزمنده می‌شد. بررسی عکس‌های هوایی که روز 7 مرداد 1361 و در جریان عملیات رمضان گرفته شد، نشان داد که بین نیروهای ایران به دلیل عدم الحاق در خط مقدم، شکافی وجود دارد که در صورت پاتک دشمن فاجعه انسانی به دنبال خواهد آورد. موضوع بلافاصله پیگیری و دستور عقب‌نشینی از منطقه داده شد.‌‌[19]

از سال 1363 به بعد نخستین پرواز پَهپادها نیز برای عکس‌برداری در ایران آغاز و اولین پهپاد با نام «تلاش» و با استفاده از دوربین‌های معمولی عکاسی و فیلم‌های 135 میلی‌متری در سپاه پاسداران به کار گرفته شد.‌‌[20] حداکثر برد پهپادهای تلاش، 5 کیلومتر بود و بیشتر بر فراز خطوط جبهه به پرواز درمی‌آمدند.‌‌[21] در عملیات کربلای-4 و 5، حضور پهپاد و عکاسی آنالوگ از چیدمان نیروهای دشمن بعثی اطلاعات ذی‌قیمتی به فرماندهان سپاه پاسداران داد به طوری که در محورهای لو رفته عملیات، تاکتیک‌ها و آرایش نیروها، توسط فرماندهان تغییر کرد.‌‌[22] نمونه بعدی پهپاد در سپاه پاسداران نیز مدل مهاجر بود که از سال 1366 به کار گرفته شد.‌‌[23] تعداد مأموریت اجرا شده توسط پهپاد در جنگ تحمیلی ۶۱۹ مورد و وسعت منطقه شناسایی شده بالغ بر ۱۸۵۷۰ کیلومترمربع و تصاویر اخذ شده ۵۳۷۷۲ قطعه عکس بود.‌‌[24]

طی هشت سال جنگ تحمیلی، تعداد کم خلبانان، کمبود تجهیزات پروازی اعم از هواپیما، دوربین و تحریم‌های تسلیحاتی، هیچ‌گاه مانع از انجام پروازهای شناسایی نشد. خلبانان آر. اِف-4 و آر. اِف-5 بارها جان خود را به خطر انداختند تا ضمن انجام موفق عملیات عکس‌برداری، هواپیما و عکس‌های آن را سالم به پایگاه برگردانند. این روند تا پایان جنگ ادامه داشت.‌‌[25] آخرین مأموریت عکس‌برداری هوایی در دوره دفاع مقدس نیز در روز 18 مرداد 1367 انجام شد.‌‌[26]

16 نفر از خلبانان گردان 11 شناسایی در طول فعالیت خود برای گرفتن عکس‌های هوایی از خاک دشمن به شهادت رسیدند که برجسته‌ترین آن‌ها، شهید فریدون ذوالفقاری بود.‌‌[27]

توانایی عراق در زمینه عکس هوایی قبل از جنگ با ایران محدود و منحصر به چند فروند میگ-21 بود، اما در ادامه جنگ به هواپیماهای میگ-25 ساخت شوروی و میراژ ساخت فرانسه مجهز شد که توانایی بالایی در عکس‌برداری هوایی داشتند. میگ-25 با داشتن سرعت و پرواز در ارتفاع بالا و عدم توانایی پدافند هوایی و جنگنده‌های ایرانی در رسیدن به آن، آزادانه به پروازهای اکتشافی در آسمان ایران می‌پرداخت.‌‌[28]

[1]. رستمی، محمود، فرهنگ واژه‌های نظامی، تهران، ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، ص 578.

[2]. شیرمحمد، محسن، «چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس»، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص 68.

[3]. شیرمحمد، محسن و سما چراغپور، «کبوتران مُشرف»، ماهنامه سرباز، ش 247، مرداد 1396، ص 42.

[4]. شیرمحمد، محسن، «تاریخچه شناسایی و عکس‌برداری هوایی»، ماهنامه صنایع هوایی، ش 320، شهریور 1398، ص 47.

[5]. شیرمحمد، محسن، «گردان 11 شناسایی راهکنشی نیروی هوایی در دفاع مقدس»، ماهنامه صف، ش 433، تیر 1396، ص 33.

[6]. همان، ص 33.

[7]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص 105-103.

[8]. همان، ص 100.

[9]. همان، ص 9.

[10]. همان، ص 136.

[11]. همان، ص 137.

[12]. همان، ص 9.

[13]. همان، ص 193 و 194.

[14]. ابوعلی، زهرا، افسر دالسین: خاطرات سرهنگ محمدجواد انشایی، تهران، نشر آجا، 1389، ص 144.

[15]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص 150.

[16].  همان، ص210 تا 213.

[17]. همان، ص 218.

[18]. شیرمحمد، محسن و فاطمه ممیزی، «عکس‌برداری هوایی و طراحی عملیات بیت‌المقدس»، فصلنامه اقتدار هوایی، ش 15، بهار 1401، ص 18.

[19]. شیرمحمد، محسن، «عکس هوایی و نجات هزاران رزمنده»، فصلنامه اقتدار هوایی، ش 10، بهار و تابستان 1399، ص 62-60.

[20]. سالمی‌نژاد، عبدالرضا، پهپاد در دفاع مقدس: روند شکل‌گیری و نقش‌آفرینی یگان پهپاد سپاه در دفاع مقدس، تهران، نیلوفران، 1395، ص 49.

[21]. شیرمحمد، محسن، چشمان سپهر: تاریخ شناسایی و عکس‌برداری هوایی در ایران، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا،1401، ص 433.

[22]. همان.

[23]. سالمی‌نژاد، عبدالرضا، همان، ص 163.

[24].  شیرمحمد، محسن، چشمان سپهر: تاریخ شناسایی و عکس‌برداری هوایی در ایران، ص 434.

[25]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص 9.

[26]. همان، ص 268.

[27]. شیرمحمد، محسن، گردان 11 شناسایی راهکنشی نیروی هوایی در دفاع مقدس، ص 32.

[28]. «چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص 201 تا 203.