آب انداختن
محسن شیرمحمد
9 بازدید
از حربه‌های مورد استفاده در دفاع مقدس، جلوگیری از تحرکات دشمن با استفاده از آب و رها کردن آب در مناطق بین نیروهای خودی و دشمن بود.
از زمان باستان استفاده از آب در جنگ به عنوان یک سلاح متداول بود. حفر کانال در سال 596 قبل از میلاد توسط بخت‌النصر (پادشاه بابل) برای تصرف شهر صور (در لبنان)، انحراف رودخانه آرنو به سمت شهر پیزا (ایتالیا) در جنگ بین فلورانس و پیزا در سال 1503 و همچنین شکافتن دیوار دفاعی بارلو (رژیم صهیونیستی) در کرانه کانال سوئز با استفاده از فشار آب توسط ارتش مصر در جنگ سال 1973 از نمونه‌های آن هستند.[1]
در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز استفاده از آب، به عنوان یک تاکتیک نظامی مورد استفاده طرفین قرار گرفت. با پیشروی‌های دشمن در ماه اول جنگ (مهر 1359) علیرغم مقاومت‌های اولیه نیروهای مسلح و مردم، برخی از شهرهای غربی خوزستان در معرض سقوط قرار گرفتند.[2] در این دوره مسئولین نظامی و سیاسی، تصمیم گرفتند با رها کردن آب رودخانه‌های کارون، کرخه و کرخه کور(شاخه‌ای از رود کرخه) به دشت‌های جنوبی اهواز، موانع مصنوعی در مقابل پیشروی دشمن و به‌ویژه یگان‌های زرهی آن به سمت اهواز ایجاد کنند.[3] حتی برخی پیشنهاد کردند سد دز را منفجر کنند تا آب، ارتش دشمن را با خود ببرد. البته پس از بحث‌های بسیار، این نتیجه حاصل شد که انفجار سد به مصلحت نیست و قرار شد به جای آن، آب بیشتری رها شود تا جنوب جاده اهواز به سوسنگرد را آب فراگیرد.[4] سرتیپ ولی‌الله فلاحی (شهید) و دکتر مصطفی چمران (شهید) طراح اصلی سیل مصنوعی بودند.[5]
سیل مصنوعی در سه منطقه ایجاد شد: جنوب غربی اهواز بین رودخانه کرخه کور و کارون با استفاده از آب رودخانه کارون و کرخه کور؛ جنوب محور حمیدیه -سوسنگرد با استفاده از آب رودخانه کرخه و غرب رودخانه کارون از جنوب اهواز تا خرمشهر.[6]
طرح رهاسازی آب از بهمن 1359 توسط استانداری و سازمان آب و برق خوزستان با حفر کانال‌های مسیر آب و احداث سد خاکی بر روی رود کرخه و پمپاژ آب کارون اجرا شد.[7]
برای اجرای طرح در کرخه کور، در شاخه شمالی جنوبی و در شمال آبادی ازدک، سد خاکی در بهمن 1359 توسط سازمان آب و برق خوزستان[8] احداث شد و با توجه به اینکه آب کرخه کور از آب رودخانه[9] کرخه و با انشعاب از سد (تنظیمی) کرخه تأمین می‌شد، تنظیم آب آن به وسیله دریچه‌های سد کرخه صورت می‌گرفت. بر این اساس مدتی دریچه‌های سد کرخه پایین‌تر برده شد تا آب بیشتری پشت سد جمع شود. پس از اینکه آب قابل توجهی پشت سد جمع شد، دریچه‌ها بسته شده و تمام آب کرخه وارد کانال انشعابی شد و سپس به کرخه کور سرازیر گردید. هم از آنجا که کرخه کور به علت عرض و عمق کم، کشش آب کرخه را نداشت و هم چون در شمال آبادی ازدک سد خاکی احداث شده بود، آب رودخانه کرخه در جنوب شرقی حمیدیه وارد زمین‌های پست شده و قسمتی از منطقه را آب فراگرفت و باتلاق غیر قابل عبور ایجاد کرد.[10] در اثر این اقدامات، لشکر 16 زرهی ارتش ایران در 25 بهمن 1359 توانست قسمتی از یگان‌های خود را از منطقه خارج کند و از درگیری در این منطقه رها سازد تا به نقاط دیگر کمک برساند.[11]
در محدوده رود کارون، در شمال پلیس‌راه اهواز –اندیمشک نیز یک کانال وسیع از کرانه رودخانه در مسیر شمالی و غربی اهواز در بهمن 1359 توسط سازمان آب و برق خوزستان حفر شد.[12] برای این کار، آب رودخانه کارون با ۹ دستگاه پمپ آب به کانال حفر شده پمپاژ شد. آب این کانال، حوالی دب حردان در جنوب غربی اهواز، وارد دشت شد و قسمتی از منطقه را به باتلاق تبدیل کرد[13] و برای مواضع دفاعی نیروهای ایران، تأمین بیشتر ایجاد کرد و از این تأمین تا عملیات بیت‌المقدس یعنی به مدت 15 ماه استفاده شد.[14]
همچنین در دهه سوم بهمن 1359 در رودخانه کرخه بین حمیدیه و سوسنگرد، سد خاکی توسط سازمان آب و برق خوزستان احداث شد.[15] کانالی نیز در همین دوره از رودخانه تا دشت جنوبی جاده حمیدیه -سوسنگرد[16] توسط سازمان آب و برق خوزستان حفر شد.[17] بر اساس این طرح‌ها، آب رودخانه کرخه در پشت سد خاکی جمع شد و سپس در کانال احداث شده جریان پیدا کرد. در نهایت نیز آب کانال وارد دشت جنوب جاده حمیدیه –سوسنگرد شد و قسمتی از منطقه را آب فراگرفت و مانع حرکت دشمن شد.[18]
هم‌زمان با این اقدامات، دریچه‌های سد دز در 9 بهمن 1359[19] باز شد و با بالا آمدن سطح آب کارون، زمین‌های جنوب غربی اهواز را آب فراگرفت و زمین‌های این منطقه باتلاقی شد و دشمن زمین‌گیر گردید.[20]
آب‌گرفتگی منطقه و استفاده از آن در جلوگیری از پیشروی دشمن برای مسئولین وقت ایران از اهمیت بسیاری برخوردار بود و شخص رئیس‌جمهور وقت، ابوالحسن بنی‌صدر، پیگیر این اقدامات بود.[21] وی در 17اسفند 1359 طی نامه‌ای به امام خمینی اعلام کرد تمام امید ایران در مقابله با دشمن به اجرای طرح آب است.[22]
پس از این اقدامات و با استفاده از طرح آب انداختن در مقابل دشمن، قسمتی از منطقه جنوب اهواز را آب فراگرفت و با این موانع ایجاد شده، برای حرکت دشمن غیرقابل عبور شد و خط پدافندی جنوب غربی اهواز و جنوب محور حمیدیه -سوسنگرد تقویت گردید و خطر مستقیم از جنوب اهواز کاهش چشمگیری پیدا کرد. با اجرای این طرح‌ها، خطر برای اشغال اهواز از سمت غرب و حمیدیه نیز تا حدودی برطرف شد و همچنین تهدید شهر سوسنگرد توسط دشمن از سمت شرق و جنوب کاهش یافت. البته با باز کردن دریچه‌های سد دز و ایجاد سیل مصنوعی در رودخانه‌های کارون اثر مثبتی برای نیروهای دفاعی ایران ایجاد نشد و به عکس زیان‌هایی از جمله[23] انهدام پل حمیدآباد در شرق محور شوش -دزفول -شوشتر بر روی رودخانه دز به وجود آمد.[24]
گرچه طرح آب انداختن برای تقویت مواضع پدافندی نیروهای ایران مؤثر بود، اما برای نیروهای عراقی نیز قابل بهره‌برداری بود. دشمن پس از آذر ۱۳۵۹ که مجبور شد در تمام جبهه‌ها به حالت پدافندی درآید و حملات خود را متوقف کرد، مطمئن شد نیروهای ایران نه می‌توانند و نه می‌خواهند از مناطق آب گرفته حمله کنند و با فراغ بال تعداد زیادی از نیروهای خود را از این منطقه منتقل و برای تقویت جبهه‌های دیگر استفاده کرد.[25]
پس از مدتی و در مهر ۱۳۶۳نیز پس از پایان ساخت تأسیسات وکانال انتقال آب سلمان (جنوب غربی اهواز) به‌طول صد کیلومتر توسط جهاد سازندگی، آب در دشت‌های جفیر، کوشک و طلائیه رها شد و رزمندگان توانستند ضمن ایجاد موانع و درگیر کردن دشمن در فعالیت‌های عمرانی و مهندسی آب، بخشی از نیروهای خود را آزاد و در جبهه‌های دیگر به کار گیرند.[26]
عراق نیز از حربه آب برای نخستین بار در عملیات رمضان در تیر 1361، استفاده کرد. آب‌اندازی و توسعه منطقه آب‌گرفتگی از سوی دشمن در این عملیات، باعث شد فعالیت‌های نظامی و مهندسی رزمی و حتی تردد و جابجایی نفرات پیاده ایران به کندی انجام شود. عراق یک قسمت از این منطقه را با خاکریزهای مثلثی پوشانده بود. همچنین از شلمچه تا پاسگاه زید، به موازات خط مرزی با ایران، کانال ۲۹ کیلومتری پرورش ماهی ایجاد کرده بود.[27] سپس بین کانال پرورش ماهی و دیگر مناطق را با آب‌اندازی و باتلاقی کردن زمین، مسدود کرده و امکان هرگونه حرکت را برای نیروهای ایران سخت و حتی غیرممکن کرده بود. آبی به ارتفاع 40 تا 50 سانتی‌متر این مناطق را دربرگرفته بود.[28] در جریان عملیات کربلای-5 در دی 1365، نیز عراق در همین منطقه آب‌گرفته، علاوه بر موانع مختلف، سیم‌خاردارهای مختلف و موانع خورشیدی ایجاد کرد. دشمن طوری سطح آب‌گرفتگی را تنظیم کرده بود تا امکان عبور قایق و غواص نباشد؛ یعنی ارتفاع آب بین 50 تا 150 سانتی‌متر بود و چون ارتفاع کم بود، امکان عبور قایق‌های بزرگ وجود نداشت و غواص‌ها هم نمی‌توانستند شنا کنند. قرار بود در مرحله اول عملیات کربلای 5 غواص‌ها خط را بشکنند که در بعضی جاها مجبور می‌شدند راه بروند و در برخی نقاط شنا کنند. البته بعد از شکسته‌شدن خط دشمن، با قایق‌های سبک و پایه‌کوتاه و نفربر خشایار، پشتیبانی از نیروها شروع شد و بدین ترتیب، عملیات کربلای-5 با وجود آب انداختن دشمن با موفقیت انجام شد.[29]
آب انداختن از سوی ایران تا هنگام پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۷ و پس از آن نیز به عنوان طرح‌های پدافندی ادامه یافت. از جمله با استفاده از کانال سلمان در زمان پذیرش قطعنامه، فاصله 5/2 کیلومتری بین دژ ایران و دژ عراق، از طلائیه تا نهر خین در منطقه مرزی جنوب غرب خوزستان غرقاب شد.[30]
[1]. شیرمحمد، محسن، «استفاده از آب به عنوان یک سلاح نظامی»، ماهنامه صف، ش 317، آذر 1385، ص 19.
[2]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا،1396، ص 179.
[3]. همان، ص 179.
[4].اردستانی، حسین، تاریخ شفاهی دفاع مقدس، روایت سید یحیی صفوی، ج اول: از سنندج تا خرمشهر، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1397، ص 238.
[5]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص 179.
[6]. حسینی، یعقوب، سیل مصنوعی برای پدافند در خوزستان، تهران، ایران سبز،1392، ص 33.
[7]. حسینی، یعقوب، همان، ص33؛ شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، همان، ص 179.
[8]. حسینی، یعقوب، همان، ص 150 و33.
[9]. همان، ص 33.
[10]. همان، ص 34.
[11]. همان، ص 152 و 153.
[12]. همان، ص 34و35.
[13]. همان، ص 34.
[14].همان، ص 149.
[15].همان، ص 150 تا 152.
[16]. همان، ص 34.
[17]. همان، ص 150 تا 152.
[18]. همان، ص 35.
[19]. همان، ص 146.
[20]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا،1396، ص 179.
[21]. سهرابی، پژمان، مأموریت شبح 5، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص 172.
[22]. بنی‌صدر، فیروزه، نامه‌ها از آقای بنی‌صدر به آقای خمینی و دیگران، بی‌جا، بی‌نا، 1384، ص 168.
[23]. حسینی، یعقوب، همان، ص 35.
[24]. همان، ص 36.
[25]. همان، ص 36.
[26].پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی 1: خوزستان در جنگ، تهران، صریر، 1389، ص206.
[27]. حیدری مقدم، عباس، هندسه در رزم- تاریخ شفاهی مهندسی رزمی دفاع مقدس، ج 2، تهران، انتشارات موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، 1398، ص 165.
[28]. همان، ص 166.
[29]. بررسی چگونگی انجام عملیات کربلای ۵ و نحوه شکستن خط دشمن در این منطقه، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 9 دی 1399،
www.defamoghaddas.ir/news/625.
[30]. خداوردی، مهدی، «بررسی تاکتیک آب در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران»، فصلنامه نگین ایران، ش 32، بهار 1389، ص 102.
