ضدهوایی :: دانش‌نامه الکترونیکی دفاع مقدس

ضدهوایی

محسن شیرمحمد
97 بازدید

در جنگ تحمیلی هشت ساله، سلاح‌های ضدهوایی برای دفاع از آسمان و به صورت گسترده توسط ایران و عراق به کار گرفته شد.

به طور کلی هر سلاحی که علیه اهداف پرنده اعم از هواپیما، بالگرد، موشک و پهپاد به کار رود سلاحی ضدهوایی است. این سلاح‌ها شامل موشک‌های سطح به هوا و توپخانه ضدهوایی می‌باشد.

در دوران دفاع مقدس، ایران موشک‌‌های زمین به هوا از نوع سی‌کَت و تایگرکَت، راپیر (همگی ساخت انگلستان)، هاوک (ساخت آمریکا)[1] و موشک سام-7[2] (ساخت شوروی) داشت.

33 آتشبار هاوک[3] که در ایران به هاگ معروف است از جمله مهم‌ترین سلاح پدافندی در دفاع مقدس بود که در مقابله با حملات هوایی دشمن مورد استفاده گسترده‌ای قرار گرفت.[4] به عنوان نمونه در عملیات والفجر-8 (تصرف فاو) 72 فروند از هواپیماهای عراق به وسیله هاگ سرنگون شدند.[5] با این حال هاوک فقط در ارتفاع متوسط عملکرد مناسبی داشت اما نمی‌توانست با هواپیماهایی مانند میگ-25 که در ارتفاع بالا پرواز می‌کنند، درگیر شود.‌^{‌^[6]} به همین دلیل در سال 1363 سامانه موشک ضدهوایی سام-2 (ساخت شوروی) از طریق لیبی[7] و سامانه موشک ضدهوایی اچ.کیو-2 (HQ2) در سال 1365 از چین تحویل ایران شد.[8] از جمله اقدامات معروف سامانه اچ.کیو-2 ساقط کردن میگ- ۲۵ در آسمان اصفهان در 26 بهمن 1365 است.[9]

عراق ابتدای تحمیل جنگ به ایران بیشتر بر موشک‌های زمین به هوا از نوع سام-2، سام-3 و سام-6 تکیه داشت.[10] آتشبارهای موشک‌های زمین به هوا از نوع سنگین و نیمه‌سنگین (سام) عــراق برای مقابله با حملات هواپیماهایی که با ارتفاع متوسط به بالا پرواز می‌کردند، آرایش داده شده بودند.[11] در سال 1981 نیز 30 واحد آتشبار موشک کروتال از فرانسه تحویل گرفت.[12]

توپخانه پدافند ضدهوایی در دسته سامانه‌های پدافند هوایی کوتاه‌برد قرار می‌گیرد که برای بردهای کمتر از چهار کیلومتر مؤثرند. توپ‌های ضدهوایی در واقع، نزدیک‌ترین و آخرین حلقه دفاعی هوایی در اطراف یگان‌ها، قرارگاها و نقاط آمادی هستند.‌^{‌^[13]}

در سال 1347 توپ ضدهوایی 23 م.م (میلی‌متری) ساخت شوروی[14] با 2500 متر برد[15] و توپ ضدهوایی اورلیکن در سال 1350 (ساخت سوئیس)[16] با 4000 متر برد[17]وارد پدافند هوایی ایران شد. توپ 35م.م اورلیکن از نواخت تیر بالایی برخوردار بود و سرعت بالایی در درگیری با هواپیماها داشت، ولی رادارهای این سامانه توان و قدرت لازم را نداشتند و زمان زیادی صرف هم‌محور کردن توپ با رادار می‌شد.[18] توپ 23م.م سیستمی سبک با کاربری آسان بود که به دلیل سادگی آموزش به طور وسیع مورد استفاده قرار گرفت.[19] در سال 1347 نیروی زمینی ارتش ایران،‌^{‌^[20]} توپ‌های شیلکا(ی) راداری 57م.م خودکششی با 8800 متر[21] برد و توپ‌های 23م.م،[22] از شوروی خرید و به کار گرفت.[23]

پیش از آغاز جنگ تحمیلی، 900 قبضه توپ 23م.م و 240 توپ 35م.م در ایران فعال بود[24] که ابتدای دفاع مقدس50 رسد سیستم اورلیکن (هر رسد شامل دو قبضه توپ 35م.م و یک دستگاه رادار) و 300 قبضه توپ 23م.م در اختیار پدافند هوایی ایران بود.[25] در ارتش عراق نیز 350 قبضه توپ 5/14 م.م، 350 توپ 23م.م و 200 توپ 57 م.م فعالیت داشتند.[26]

در 6 آبان 1359 چهل قبضه توپ 23م.م و در 4 آذر 1359 دویست قبضه توپ 5/14 م.م از کره شمالی[27] با برد 1400 متر[28] تحویل گرفته شد. توپ‌های چهارلول 5/14 م.م ابتدا در نیروی زمینی ارتش و سپاه پاسداران به کار گرفته شد و سپس وارد پدافند هوایی شد.[29]

با به غنیمت گرفته شدن 135 قبضه توپ ضدهوایی طی چهار عملیات ثامن‌الائمه، طریق‌القدس، فتح‌المبین و بیت‌المقدس (سال 1360 و 1361)، پدافند هوایی سپاه پاسداران در یگان‌های رزمی و مستقل شکل گرفت.[30]

در عملیات بیت‌المقدس و از اوایل اردیبهشت 1361 به منظور تأمین پوشش ارتفاع پست فضای منطقه نبرد، 10 رسد اورلیکن، 24 قبضه توپ 35م.م، 120 توپ 23م.م و 22 توپ 5/14 م.م نیروی هوایی ارتش به همراه واحدهای موشک ضدهوایی و توپ‌های 23 م.م و 57 م.م نیروی زمینی به کار گرفته شدند.[31]

در سال 1362، 400 قبضه توپ 23م.م از بلغارستان خریداری شد اما به دلیل کمبود نیروی انسانی به ویژه درجه‌داران سرپرست آتشبارهای توپ 23م.م، از سربازان وظیفه به عنوان خدمه این توپ‌ها استفاده شد.[32]

در سال 1363 توپ‌های اسکای‌گارد به تعداد 24 رسد (هر رسد اسکای‌گارد شامل 2 توپ 35 م.م و یک دستگاه رادار و دستگاه‌های مربوطه[33]) از سوئیس خریداری شدند.[34] اسکای‌گارد با 4000 متر برد،[35] دارای سرعت عمل مناسب در برابر هواپیماهای عراقی بود و ضعف توپ‌های 23 م.م و 35 م.م در برابر سرعت بالای هواپیماهای دشمن و محدودیت فضای دید برای این توپ‌ها به وسیله اسکای‌گارد تا حد زیادی برطرف شد.[36] همچنین اسکای‌گارد موفق به هدف قرار دادن موشک‌های اگزوسه عراق در جزیره خارک نیز شد.[37] توپ‌های خریداری شده ۲۳ م.م از بلغارستان نیز در نقاط مختلف مهم نفتی و چاه‌های نفت که در معرض تهدید بیشتری بودند، گسترش یافتند. در فروردین ۱۳۶۳، تعداد ۱۲۰ قبضه توپ ۲۳ م.م به همراه ۸ رسد اورلیکن به جزایر خلیج‌فارس که بیشتر مورد تهدید هواپیماهای عراقی بودند، ارسال شدند.[38]

در نیمه دوم سال ۱۳۶۳ پرواز هواپیماهای عراقی در سکوت محض انجام می‌شد و حتی همان اطلاعات شنود ناقص هم به موقع به پدافند هوایی نمی‌رسید. پدافند هوایی به منظور کاهش آسیب به شناورها به ویژه کشتی‌های نفت‌کش، چند قبضه توپ ۲۳ و ۳۵ م.م را روی عرشه کشتی‌ها مستقر ‌کرد تا از نزدیک شدن هواپیماهای دشمن به شناورها جلوگیری کند.[39]

به دنبال جنگ نفت‌کش‌ها، سپاه پاسداران برای عملیات مقابله‌به‌مثل توپ‌های ضدهوایی 23م.م را بر روی قایق‌ها نصب کرد و مورد استفاده قرار داد.[40]

در سال 1365 تعداد 22 رسد اسکای‌گارد نیروی زمینی ارتش که توپ‌های 35م.م آن بدون استفاده از رادار در مناطق عملیاتی جنوب استفاده می‌شدند به پدافند هوایی منتقل و به همراه رادارهای مربوطه، به صورت سیستم اسکای‌گارد کامل، مورد استفاده قرار گرفتند.[41]

همچنین برای دفاع هوایی از جزیره خارک، تعداد 8 رسد اسکای‌گارد کامل با تجهیزات جانبی و همراه با ادغام توپ‌های 35م.م. 23م.م پدافند هوایی ارتش و سپاه پاسداران یک پرده پوشش کامل آتش روی فضای تمام جزیره ایجاد کردند.[42]

در طول جنگ، ایران و عراق هر دو دریافتند که سلاح‌های ضدهوایی(توپ) می‌توانند به عنوان سلاح ضد نفر نیز مؤثر باشند و به همین دلیل تعداد زیادی از آن‌ها را در خطوط مقدم مستقر کردند.‌^{‌^[43]}

در سال 1367، 645 مرکز حیاتی ایران به وسیله تجهیزات پدافند هوایی پوشش داده شدند که بر مبنای اهمیت آن، از 4 قبضه توپ 23م.م تا 8 رسد اسکای‌گارد و 40 قبضه توپ‌های مختلف را دربرمی‌گرفت.[44]

در هشت سال جنگ تحمیلی 446 قبضه انواع توپ ضدهوایی توسط سپاه پاسداران به غنیمت گرفته شد؛[45] در پایان جنک ایران 2800 قبضه انواع توپ ضدهوایی داشت.‌^{‌^[46]}

عراق نیز در پایان جنگ در سال 1988، با توسعه پدافند هوایی به ترتیب 120، 150 و 25 سیستم موشک‌انداز از نوع سام-2، سام-3 و سام-6 و 60 موشک‌انداز رولاند در اختیار داشت.[47]

با پایان دفاع مقدس، اقداماتی برای ساخت انواع توپ ضدهوایی و موشک در داخل کشور انجام شد. به عنوان نمونه توپ ضدهوایی مصباح-1 در سال 1389‌^{‌^[48]} و توپ ضدهوایی سعیر در سال 1390 ساخته شد.‌^{‌^[49]} همچنین صیاد، باور 273 و طائر نیز از جمله موشک‌های ضدهوایی هستند که در ایران ساخته شدند.[50]

[1]. گروه اساتید معارف جنگ، معارف جنگ، تهران، انتشارات ایران سبز، 1393، ص 362.

[2]. ازغندی، علی‌رضا، روابط خارجی ایران 1357-1320، تهران، قومس، چ اول، 1376، ص 324.

[3]. غلامی، براتعلی، پدافند هوایی- سیر توسعه و تکامل، ج 1، تهران، انتشارات ایران سبز، 1399، ص 81.

[4]. اصلانی، یعقوب، راکت و موشک‌های استراتژیک-موشک‌های سطح به هوا، ج 6، تهران، انتشارات سازمان عقیدتی سیاسی ارتش، ۱۳۸۰، ص 33.

[5]. زاهدی مطلق، ابراهیم، شلیک به آسمان، تهران، سوره مهر، 1396، ص 246.

[6]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن-جنگ ایران و عراق، ج 2، مترجم حسین یکتا، نشر مرزوبوم، 1390، ص 383.

[7]. احمدی، محمدعلی، اطلس پدافند هوایی سپاه در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،1400، ص 178.

[8].همان، ص 182 و 184.

[9]. همان، ص 190.

[10]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ص 381.

[11]. همان، ص 382.

[12]. همان، ص 381.

[13]. اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، تهران، انتشارات دافوس آجا، 1394، ص 298.

[14]. غلامی، براتعلی، همان، ص 44.

[15]. نجفی راشد، محمد، توپخانه در عملیات‌های آفندی و مأموریت‌های ویژه، تهران، ایران سبز، 1397، ص 644.

[16]. گروه اساتید معارف جنگ، همان، ص 362.

[17]. احمدی، محمدعلی، همان، ص 22.

[18]. غلامی، براتعلی، همان، ص 50.

[19].همان، ص 51.

[20]. اسدی، هیبت‌الله، همان، ص 308.

[21]. نجفی راشد، محمد، همان، ص 645 و 446 .

[22]. گروه اساتید معارف جنگ، همان، ص 364.

[23]. غلامی، براتعلی، همان، ص 44.

[24]. احمدی، محمدعلی، همان، ص 33.

[25]. غلامی، براتعلی، همان، ص 81.

[26]. احمدی، محمدعلی، همان، ص 33.

[27]. غلامی، براتعلی، همان، ص 121.

[28]. نجفی راشد، محمد، همان، ص 448.

[29]. گروه اساتید معارف جنگ، همان، ص 362.

[30]. احمدی، محمدعلی، همان، ص 46.

[31]. غلامی، براتعلی، همان، ص 123 و 124.

[32]. همان، ص 124.

[33]. جهان‌فر، رضا و اصغر محمدی فاتح، «شناسایی دستاوردها و نوآوری‌های پدافند هوایی ...»، فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، ش 19، پاییز 1398، ص 128.

[34]. غلامی، براتعلی، همان، ص 126.

[35]. احمدی، محمدعلی، همان، ص 22.

[36]. جهان‌فر، رضا و اصغر محمدی فاتح، همان، ص 135.

[37]. «تفکیک وحدت‌آفرین»، ماهنامه صف، ش 369، شهریور 1390، ص 29.

[38]. غلامی، براتعلی، همان، ص 180.

[39]. همان، ص 183.

[40]. احمدی، محمدعلی، همان، ص 60.

[41]. غلامی، براتعلی، همان، ص 138.

[42]. همان، ص 185.

[43]. ص 387.

[44]. غلامی، براتعلی، همان، ص 139.

[45]. احمدی، محمدعلی، همان، ص 328 و 329.

[46]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ص 390.

[47]. همان، ص 381.

[48]. «شکارچی ایرانی موشک‌های دشمن را بشناسید»، وب سایت روزنامه دنیای اقتصاد،4 اسفند 1398،www.donya-e-eqtesad.com

[49]. «تصاویر | انواع توپ های ضدهوایی ایرانی...» ، همشهری آنلاین ،23 خرداد 1400،

www.hamshahrionline.ir/news/607096

[50]. «موشک‌های پدافندی ایران از مرزهای انحصاری قدرت‌های مشهور جهان گذشتند»، مشرق نیوز،21 تیر 1401 ،