شوروی
عماد عزت‌آبادی
175 بازدید
اتحاد جماهیر شوروی در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، حمایت‌های تسلیحاتی، مستشاری و اطلاعاتی گسترده‌ای از عراق کرد.
اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی با مساحت 22.402.200 کیلومتر مربع به پایتختی مسکو میان قسمت شرقی اروپا و قسمت شمالی آسیا و اقیانوس آرام شمالی گسترده بود. این کشور، اروپا- آسیایی بود که بیشتر خاک آن در قاره آسیا قرارگرفته و بزرگترین کشور دنیا بود.[1]
در سال 1351 ش. شوروی با انعقاد قرارداد دوستی با عراق و ایجاد بندر ام‌القصر و ارسال اسلحه و مهمات به آن، این کشور را به راهبردی برای گسترش تأثیر خود در خلیج‌فارس و اقیانوس هند تبدیل کرد.[2]
پیش از آغاز جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران، شوروی با عراق گسترده‌ترین روابط را داشت و این کشور را یکی از اعضاء بلوک شرق می‌دانست.[3] تحویل ناوچه‌های اوزا به عراق پیش از جنگ تحمیلی و ایجاد تحول در توان دریایی عراق از جمله حمایت‌های تسلیحاتی شوروی از عراق بود.[4]
با آغاز جنگ تحمیلی، شوروی به عنوان بزرگترین تأمین‌کننده سلاح به عراق، به ظاهر مدتی ارسال محموله تسلیحاتی به این کشور را قطع کرد.[5] تا پیش از این اقدام، به واسطه انعقاد پیمان 15 ساله دوستی و همکاری بین دو کشور در سال 1972م و همچنین اقدام عراق در ملی کردن نفت خود و کوتاه کردن دست کشورهای غربی، به شوروی نزدیک شده بود.[6] شوروی در عین حال، در دوره جنگ تحمیلی، از متحدان خود در اروپای شرقی خواست نیازهای تسلیحاتی عراق را برطرف سازند و آنها تانک‌های روسی را به شکل مستقیم یا با واسطه عربستان به عراق تحویل دادند.[7] عراق با استفاده از ناوچه‌های اوزا که به موشک استیکس مسلح بودند، کشتی‌های تجاری و نفتکش ایران را هدف قرار می‌داد که البته پس از عملیات مروارید در آذر 1359 توسط ایران، این امکان از عراق سلب شد،[8] اما پس از مدت کوتاهی به دنبال سفر مقامات عراق به شوروی و گفت‌وگوی دوطرف، عدم ارسال سلاح از شوروی به عراق ملغی شد و شوروی به حمایت گسترده تسلیحاتی از عراق پرداخت.[9] به نظر می‌رسد، قرارداد مودت بین دو کشور، همچنین مخالفت عراق با قرارداد کمپ دیوید و اینکه شوروی می‌خواست نشان دهد پشت دوستانش ایستاده است، باعث همکاری دوباره تسلیحاتی شوروی با عراق شد. البته سخت‌گیری عراق به کمونیست‌های این کشور و مخالفت با تجاوز شوروی به افغانستان و گرایش حکومت بعث عراق به گسترش همکاری با غرب به خصوص فرانسه، دافعه‌ای در شوروی نسبت به عراق ایجاد کرده بود.[10]
در سال 1360 تحویل موشک‌های اسکاد، فراگ 7، موشک ضد تانک و بالگرد ساخت شوروی به عراق فاش شد. همچنین مشخص شد شوروی به زودی 700 تانک تی 72، 60 هواپیمای جنگی میگ 23 و 25 ، 800 خمپاره‌انداز 122 و 152 میلیمتری و 140 هزار نارنجک به عراق تحویل خواهد داد.[11]
به دنبال سفر طه یاسین رمضان، معاون صدام، به مسکو در سپتامبر 1981، شوروی هم پایبندی خود را به قرارداد قدیمی تسلیحاتی 1972 اعلام کرد و هم برای تکمیل طرح‌های اقتصادی در عراق اعلام آمادگی نمود و به کشورهای بلوک شرق چراغ سبز نشان داد تا با عراق در حوزه نظامی و اقتصادی همکاری کنند. شوروی برای جلوگیری از حمله مشابه حمله رژیم صهیونیستی به تأسیسات اتمی عراق، یک سیستم پیچیده دفاع هوایی در این کشور مستقر کرد. شوروی به منظور جلوگیری از شکست عراق از ایران و برهم خوردن توازن قوا در منطقه، به عراق تسلیحات و مهمات مختلف ارسال می‌کرد. البته مسکو در عین حال تلاش می‌کرد نظر مقامات ایران را به خود جلب کند و به همین دلیل از طریق برخی متحدان خود مانند سوریه، کره شمالی، لهستان و لیبی هر از گاهی به ایران کمک‌های تسلیحاتی می‌کرد.[12]
پس از فتح خرمشهر توسط ایران در خرداد 1361، شوروی در مرحله اول یک کمک 5/1 میلیارد دلاری در اختیار عراق قرار داد و در ادامه میگ‌های 23 و 25، تانک‌های تی 72، موشک‌های زمین به زمین و زمین به هوا و انبوهی از تسلیحات و مهمات دیگر در اختیار عراق قرار گرفت و در کنار آن به منظور تقویت روحیه ارتش عراق 2000 مستشار خود را روانه این کشور کرد[13] و با فشار بر کره شمالی و دیگر کشورهای کمونیست تلاش کرد مانع فروش سلاح به ایران شود.[14]
پس از روی کار آمدن گورباچف در سال 1985م (1363) که در پی سیاست تنش‌زدایی و نزدیکی دو بلوک غرب و شرق بود، رزمندگان ایران عملیات بدر را آغاز کردند. در این دوره شوروی برای پایان دادن به جنگ تلاش می‌کرد.[15] البته شوروی این جنگ را به عنوان یک اهرم فشار بر آمریکا و ایران نیز می‌دانست تا از آن طریق در مسئله افغانستان که اشغال کرده بود، امتیاز کسب کند و مایل نبود پیش از حل بحران افغانستان، این جنگ پایان یابد. در تابستان 1987م (1366) با تمایل عراق به تقویت روابط با آمریکا، سردی در روابط بغداد- مسکو ایجاد و شوروی به ایران متمایل شد.[16] در این زمان، شوروی با قطعنامه تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت مخالفت کرد. تعلل روسها در تصویب قطعنامه تحریم تسلیحاتی ایران، باعث شد آمریکا که خواهان پایان هر چه سریعتر این جنگ بود، برای جلب موافقت مسکو، آمادگی خود را برای امضای پیش‌نویس مقدماتی کنفرانس ژنو در خصوص افغانستان که در کل به نفع شوروی بود، اعلام کرد. در مقابل، شوروی اعلام کرد از این پس سد راه تصویب طرحی مطابق با نظر اکثریت اعضای شورای امنیت نخواهد شد.[17]
گفته می‌شود تضعیف موقعیت ایران در برخی جبهه‌های جنگ، در کنار توافق علنی دو ابرقدرت برای پایان دادن به جنگ تحمیلی که حمله ناو وینسنس به هواپیمای مسافربری ایران در 12 تیر 1367 یکی از نشانه‌های آن برشمرده می‌شود و سکوت مطلق روسها در این باره، تهران را به این جمع‌بندی رساند که ادامه جنگ به نفع ایران نخواهد بود و بر این اساس جمهوری اسلامی ایران در 26/4/1367 قطعنامه 598 را پذیرفت.[18]
در طول جنگ تحمیلی، شوروی حدود 61% از نیاز تسلیحاتی عراق را برآورده کرد؛ 400 دستگاه تانک تی 55 ،250 دستگاه تانک تی 12 و تانک‌های جدید تی72، نفربرهای پی‌ام‌بی10، جنگنده‌های میگ 21،23،25،27، سامانه‌های پدافندی هوایی ارتفاع متوسط به همراه تکنسین‌های روس،4 فروند هواپیما سوخت‌رسان توپولوف 72 و ... در اختیار عراق قرار گرفته است.[19]
بین سـالهای ۱۹۹۱ تـا ۲۰۱۱، گفتگوهـای سیاسـی میـان روسـیه، که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی جایگزین این ابرقدرت شده بود، و ایـران اغلب بـا وقفه‌هـای طولانی همراه بود. اوایل دهه 1990 سیاسـتمداران روسـیه در صدد تحمیل روسـیه به سـاختارهای سیاسـی غربـی بودند و نه تنها جایگاه مناسـبی بـرای ایـران قائـل نبودنـد، بلکـه ایـران را کانـون تهدیـد بـرای منافع خـود در مناطـق آسـیای مرکـزی و قفقـاز می‌پنداشـتند.[20]
پس از آن سیاسـت نگاه بـه شـرق در ایـران از تفکـری تاکتیکی بـه تفکـری راهبردی تبدیـل شـد کـه افزون بـر ابعاد اقتصـادی و مبادلات تجـاری، به روابط سیاسـی و دیپلماتیـک، امنیتـی و دفاعـی هم گسـترش یافـت. در این دوران، منافع دو کشـور ایران و روسیه در موضوعات سیاسـی خاصی هم‌پوشـانی داشـت. هر دو کشـور در مـورد بحران قـره‌داغ، جنـگ داخلـی تاجیکسـتان، حمایـت از اتحـاد شـمال در برابـر طالبـان، مواجهـه با مسـئله آذربایجان-ارمنسـتان و ماجرای چچن همسـو بودنـد. در این شـرایط دو کشـور، یکدیگـر را بـه چشـم فرصتـی بـرای همـکاری می‌دیدنـد. روابـط ایـران و روسـیه به دلیـل موقعیـت ویژه‌ای اسـت که هر یـک در عرصـه سیاسـت بین‌الملل دارنـد. البته به عقیده برخـی تحلیلگـران، روابط ایـران و روسـیه تابعـی از ملاحظـات راهبردی روسـیه در سـطح بین‌الملل اسـت. بـرای تهـران نیز رابطه با روسـیه بیش از تأمین‌کننده سـلاح و فناوری اسـت و روسـیه می‌تواند به عنـوان ایجادکننده یـک بلوک جهانی ضـد غرب باشد که ایـران خواسـتار آن اسـت.[21] البته در دوره جدید، روسیه نیز خواهان به کارگیری برخی سلاح‌ها و تجهیزات نظامی ایران است.
[1] . کرمی، جهانگیر، جامعه و فرهنگ روسیه، ج 1، تهران، الهدی،1392، ص21.
[2] . افشار سیستانی، ایرج، نام دریای پارس و دریای مازندران و بندرها و جزیره‌های ایرانی، تهران، کشتیرانی والفجر هشت،۱۳۷۶، ص 25.
[3]. مرادپیری، هادی و مجتبی شربتی، آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، تهران، سمت، چ هفتم، ۱۳۹۲، ص62.
[4] . سوادکوهی، شاهرخ، اقدامات و نتایج عملیات نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مقابله با ... ، تهران، دافوس، 1397، ص 241 و 97.
[5] . ربیعی، زهرا، «بررسی مواضع فرانسه در قبال جنگ تحمیلی»، فصلنامه مطالعات دفاع مقدس نگین ایران، سال هشتم، ش سی ویکم، زمستان 1388، ص74.
[6] . ایزدی، نعمت‌الله، عملکرد شوروی در جنگ تحمیلی، تهران، اطلاعات،1392، ص43-42.
[7] . صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، معاونت سیاسی، اداره پژوهش‌های خبری، «قدرت های بزرگ و جنگ 8 ساله عراق علیه ایران»، ص 10.
[8] . سوادکوهی، شاهرخ، همان، ص 241 و97.
[9] . رحمانی، خالد، «نقش گردانندگان جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، https://www.sid.ir/paper/897027/fa#downloadbottom .
[10] . ایزدی، نعمت‌الله، همان، ص 91 و 92.
[11] . همان، ص104 و خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 238 مورخ 23/8/1360.
[12] . همان، ص 104-107.
[13]. شاهقلیان قهفرخی، رضا، «نقش و عملکرد اتحاد جماهیر شوروی در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران»، فصلنامه جامع دفاع مقدس، سال 2، ش2، تابستان 1396، ص118.
[14]. رحمانی، خالد، همان، ص 6.
[15] . رحمتی، مهدی، «روابط ایران و شوروی در دوره جنگ ایران و عراق (با تأکید بر مسئله افغانستان)»، فصلنامه مطالعات دفاع مقدس، ش 34، پاییز 1389، ص88
[16] . شاهقلیان قهفرخی، رضا، همان ص 119.
[17]. همان، ص119.
[18] . همان.
[19] . مرادپیری، هادی و مجتبی شربتی، همان، ص 153.
[20] . اسعدی، بهروز و سیدعلی منوری، «بررسی روابط ایران و روسیه در قرن جدید؛ اتحاد استراتژیک یا همسویی منافع»، فصلنامه علمی رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، دوره12، ش4، پیاپی 66، تابستان 1400، ص193و194.
[21] . همان، ص 200 و194.
