مکان‌ها

رودخانه کرخه

فاطمه کثیری
2260 بازدید

رودخانه کرخه سومین رودخانه بزرگ ایران پس از کارون و دز از نظر آبدهی است. در دوران جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، یکی از بزرگ‌ترین موانع دستیابی ارتش عراق به مرکز استان خوزستان بود.

رود کرخه از ارتفاعات الوند در همدان سرچشمه می‌گیرد و با عبور از استان‌های کرمانشاه، لرستان و ایلام وارد خوزستان می‌شود.[1] طول این رودخانه 361 کیلومتر است.[2]

نام این رودخانه برگرفته از شهر کرخا است که در نزدیکی شوش قرار داشت.[3] کرخه پس از ورود به خوزستان در منطقه حمیدیه، به سمت غرب تغییر مسیر داده با مشروب کردن دشت آزادگان و عبور از شمال سوسنگرد و بستان، در نزدیکی چزابه به هورالعظیم می‌ریزد. در محل آب‌پخش حمیدیه، شاخه‌ای از این رود جدا می‌شود و در جهت جنوب غرب به‌طرف هویزه می‌رود و سرانجام به هورالهویزه می‌ریزد. اندیمشک، شوش و دزفول شهرهای شمالی استان خوزستان در شرق کرخه هستند.

در زمان حمله نادرشاه افشار به بغداد، پلی روی رود کرخه در تقاطع جاده اندیمشک، دهلران و رودخانه ساخته شد که پل نادری نامیده می‌شود.[4]

با شروع حمله سراسری عراق به ایران در 31 شهریور 1359، نیروهای عراق از شمال و جنوب کرخه (فکه و شرهانی) وارد خاک ایران شدند. از منطقه دشت عباس تا کرخه پیش رفتند و کمتر از یک هفته به ساحل غربی کرخه رسیدند. نیروهای ایران با انجام چند عملیات تلاش کردند مانع عبور ارتش عراق از کرخه شوند.[5]

چهارم مهر ارتش عراق برای رسیدن به کرخه قصد داشت از روی پل بستان عبور کند که برای جلوگیری از این امر، واحد مهندسی لشکر 92 زرهی اهواز پل را تخریب کرد.[6]

ششم مهر عراقی‌ها در منطقه دزفول و شوش سراسر غرب کرخه را اشغال کردند. از روز هفتم مهر نیروهای ایران و عراق در دو طرف رود به تحکیم مواضع خود پرداختند. یازدهم مهر نیروهای ایران از پل نادری به سمت غرب رودخانه حمله و حدود سه کیلومتر را تصرف کردند.[7]

نیروهای ایران 23 مهر عملیات پل نادری را با هدف عقب راندن ارتش عراق تا نوار مرزی انجام دادند، ولی در آن موفق نبودند. نهم آبان عراقی‌ها برای تصرف پل نادری، حمله‌ای انجام دادند که با مقاومت رزمندگان ایران مجبور به عقب‌نشینی شدند.[8]

نهم آذر نیروهای ایران در محور دزفول از رود کرخه گذشتند و یک سری عملیات‌های محدود در حوالی غرب کرخه برای تضعیف عراقی‌ها انجام دادند. عملیات نصر هم که به نام عملیات هویزه شهرت یافت، 15 دی در شمال و حاشیه جنوبی کرخه‌کور انجام شد، ولی موفقیت‌آمیز نبود. عراقی‌ها از کرخه‌کور گذشتند و در سمت شمال غربی برای تصرف سوسنگرد و حمیدیه پیشروی کردند.[9]  

عملیات امام مهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف هم در 26 اسفند در غرب کرخه و روستای زعن و تپه‌های اطرافش با هدف تصرف پل نادری انجام شد، ولی به نتیجه نرسید.[10]

در عملیات تپه‌چشمه، 15 فرودین 1360، تپه‌چشمه و کانال هندلی در جنوب غربی کرخه آزاد شد.[11]

گروه نامنظم مصطفی چمران 21 خرداد 1360، با عبور از شمال کرخه و حمله به عراقی‌ها دهلاویه را تصرف کردند، ولی مجبور به عقب‌نشینی شدند.[12]

عملیات طراح (شهید چمران) 5 مرداد 1360 در روستای طراح در ده‌کیلومتری جنوب غربی حمیدیه با هدف انهدام ارتش عراق و ممانعت از تهدید جاده حمیدیه ـ سوسنگرد انجام شد. عملیات طراح موفق‌ترین عملیات چریکی در طول جنگ بود. این عملیات با وجود دو مانع طبیعی، رودخانه کرخه در شمال، رود کرخه‌کور و رود نیسان در جنوب، با آزادسازی مناطقی از شمال کرخه‌کور به پیروزی رسید.[13]

عملیات شهیدان رجایی و باهنر در 11 شهریور 1360، در محور سرپل‌ذهاب ـ قراویز، به منظور تکمیل اهداف عملیات طراح و آزادسازی کامل شمال کرخه انجام شد.[14] در این عملیات علی هاشمی، فرمانده سپاه حمیدیه، با سرازیر کردن آب کانال سلمان در محور کرخه‌کور و باتلاقی کردن زمین، مانع پیشروی ارتش عراق شد. او پس از پیروزی در عملیات شهیدان رجایی و باهنر نوشت: «کرخه‌کور با خون مطهر شهدا برای همیشه تاریخ به کرخه‌نور تبدیل شد.» از آن تاریخ به بعد کرخه‌کور را کرخه‌نور نامیدند.[15]

عملیات خاتم‌النبیین در 21 دی 1360 در غرب کرخه، با هدف آزادسازی تپه 350 (دهلیز) انجام شد. این تپه بر جاده تدارکاتی عراقی‌ها مسلط بود. عملیات به دلیل ضعف پشتیبانی به نتیجه نرسید.[16]

سپاه پاسداران عملیات محدود و انحرافی ام‌الحسنیین را 24 تا 26 اسفند 1360 در محور حمیدیه ـ کرخه‌کور برای تجزیه قدرت فرماندهی و انحراف توجه ارتش عراق، با موفقیت انجام داد. عملیات فتح‌المبین 2 فروردین 1361 در منطقه شمال خوزستان و غرب کرخه آغاز شد. نیروهای ایرانی، بعد از هشت روز، موفق شدند 2400 کیلومتر مربع از شمال استان خوزستان را آزاد کنند و ارتش عراق را تا نزدیک مرز عقب برانند. با آزادسازی غرب کرخه در این عملیات، منطقه غرب شوش و دزفول به طور کامل آزاد و از تیررس عراقی‌ها خارج شد.[17] پس از پایان عملیات، در ورودی پل کرخه یک دژبانی مشترک بین ارتش و سپاه ایجاد شد که عبورومرورها به مناطق عملیاتی غرب کرخه را کنترل می‌کرد.[18] پل کرخه محل گذر نیروهایی بود که برای عملیات‌های مرز شمالی خوزستان و جبهه ایلام اعزام می‌شدند.[19]

نیروهای ایرانی در مرحله اول عملیات بیت‌المقدس (10 اردیبهشت 1361) در محور قرارگاه قدس (شمال کرخه‌کور) به علت مین‌گذاری عراقی‌ها در ساحل جنوب کرخه و وجود موانع متعدد نتوانستند آنجا را تسخیر کنند. اما شش روز بعد، در مرحله دوم عملیات بیت‌المقدس، موقعیت عراق را که در پل نادری مستقر بودند، به خطر انداختند و آنجا را تصرف کردند.[20]

در غرب کرخه، یادمان شهدای فتح‌المبین قرار گرفته است.[21]

فیلم از کرخه تا راین، محصول 1372، ساخته ابراهیم حاتمی‌کیاست که نام آن برگرفته از رود کرخه به‌ عنوان شاخصی از جنگ ایران و عراق است.‌‌[22]

فروردین 1380 سد کرخه، بزرگ‌ترین سد خاکی ایران و خاورمیانه، روی رودخانه کرخه در 22 کیلومتری شمال غربی اندیمشک ساخته شد.‌‌[23]

[1]. رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران: خوزستان، 1330، ص15-13.

[2]. فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، استان خوزستان، شهرستان اهواز، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1385، ص24.

[3]. دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، دهخدا، ج11، تهران: دانشگاه تهران، 1373، ص16086.

[4]. حبیبی، ابوالقاسم، اطلس راهنما8: دزفول، شوش، اندیمشک در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1385، ص21.

[5]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج3: پل‌های تسخیر ناپذیر، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، ص پ و ت؛ درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج1: خونین‌شهر تا خرمشهر، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چ نهم، 1387، ص27؛ شیرعلی‌نیا، جعفر، پیام پیروزی: روایت دشت فتح‌المبین، تهران: فاتحان، 1388، ص51 و 57.

[6]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج2: غرش توپ‌ها، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص130.

[7]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج3، ص پ و ت؛ درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج1، ص27؛ شیرعلی‌نیا، جعفر، پیام پیروزی: روایت دشت فتح‌المبین، ص51.

[8]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی1: خوزستان در جنگ، صریر، تهران، 1389، ص234.

[9]. شیرعلی‌نیا، جعفر، پیام پیروزی: روایت دشت فتح المبین، ص32 و 33.

[10]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج1، ص63.

[11]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: سوره سبز، 1391، چ بیست‌ودوم، ص45.

[12]. همان، ص58.

[13]. تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج12: فاتحین کرخه‌کور، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387، ص99 و 101.

[14]. رشید، محسن، اطلس راهنما5: کارنامه نبردهای زمینی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1381، ص72 و 73.

[15]. پوررکنی، محمدامین، نبردهای دشت آزادگان، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1388، ص137 و 138.

[16]. شیرعلی‌نیا، جعفر، پیام پیروزی: روایت دشت فتح‌المبین، ص32 و 33.

[17]. همان، ص17.

[18]. همان، ص52.

[19]. همان، ص34.

[20]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی1، ص204.

[21]. همان، ص228.

[22]. حاتمی‌کیا، ابراهیم، از کرخه تا راین، تهران: کانون فرهنگی علمی هنری ایثارگران، 1372، ص106.

[23]. دائرۀ‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج3، تهران: سوره مهر، 1394، ص182 و 183.