مکان‌ها

دزفول

عماد عزت‌آبادی
44 بازدید

دزفول از شهرستان‌های استان خوزستان است که در هشت سال دفاع مقدس بارها مورد هدف حملات هوایی، موشکی و توپخانه ارتش عراق قرار گرفت.

دزفول، مرکز شهرستان دزفول، در استان خوزستان و در فاصله 165 کیلومتری شمال اهواز قرار گرفته است.[1] از نظر جغرافیایی در یک ناحیه جلگه‌ای و در مرز بین کوه‌های زاگرس و جلگه خوزستان واقع شده و رودخانه دز از داخل این شهر عبور می‌کند.[2] آب و هوای شهر در زمستان معتدل و از اواسط بهار تا آبان هوایی بسیار گرم دارد که گاهی با گرد و خاک همراه است.[3]

 در زمان ساسانیان روی رودخانه دز یک پل ساخته شد، بعدها نیز برای مقاصد نظامی در غرب این رودخانه یک دژ نظامی هم احداث گردید. در گذر زمان، به مرور و در زمانی که دو شهر شوش و جندی‌شاپور عظمت خود را ازدست دادند، مردم به این دژ مهاجرت کرده و باعث توسعه و تبدیل آن به یک شهر شدند.

 در دوره اسلامی به علت نبود دو حرف ژ و پ در لغت عرب این شهر که دژپل نام داشت به دزفول معروف شد.[4] بر اساس آمار سال 1365، این شهر جمعیتی بیش از 239000 نفر دارد که بیشتر در سه حوزه صنعت، کشاورزی و خدمات مشغول فعالیت هستند.[5]‌

در سال 1335 مقدمات ایجاد سد و نیروگاه برق آبی دز در 25 کیلومتری شمال شرقی دزفول فراهم شد که در نهایت منجر به ساخت مرتفع‌ترین سد خاورمیانه و ششمین سد بزرگ دنیا شد.[6] در سال 1336 نیز در نزدیکی این شهر و در منطقه تپه چرمی کار ساخت یک پایگاه هوایی شروع شد که منجر به ساخت پایگاه شکاری وحدتی در سال 1340شد.[7]

سپاه پاسداران دزفول قبل از آغاز جنگ تحمیلی، در مقابله با گروهک‌های ضد انقلاب کو‌مله و حزب دموکرات در غرب کشور، حضور داشت؛ این روند تا آغاز جنگ تحمیلی ادامه داشت.[8] با حمله عراق در 31 شهریور 1359، شهرهای جنوبی ایران بمباران شد و نیروهای مردمی و بسیجی داوطلب از دزفول، شوش و اندیمشک زیر نظر سپاه دزفول، در کنار نیروهای ارتش به جبهه رفتند. لشکر 7 ولیعصر(عج) که متشکل از نیروهای سپاه دزفول بود، در 8 سال جنگ تحمیلی با 38 گردان در 14 عملیات شرکت کرد.[9]

در 31 شهریور 1359 برای اولین بار پایگاه وحدتی دزفول هدف بمباران میگ‌های عراقی قرار گرفت و در اثر آن دو غیر نظامی و یک نظامی به شهادت‌ رسیدند.[10] شهدای غیر نظامی این حمله حسین لوافیان و رضا پیرزاده سنجری و شهید نظامی آن خلبان فیروز شیخ‌حسینی افسر ایمنی پایگاه بودند. روز 2 مهر نیز جنگنده‌های دشمن با حمله به تأسیسات نظامی اطراف پایگاه وحدتی باعث شدند باند پروازی پر از سنگریزه شود و هواپیماهای اف 5 پایگاه که قصد حمله به دشمن را داشتند نتوانند پرواز کنند، اما مردم دزفول با حرکت به سمت پایگاه و پاک کردن باند پایگاه موجب شدند عملیات آن روز انجام شود. روز 5 مهر 1359، عراق که با تصرف شاوریه و ارتفاعات علی‌گره‌زد در شرق دشت عباس به شهر نزدیک شده بود برای اولین بار شهر را هدف حمله توپخانه خود قرار داد و این آغاز حملات صدام به این شهر بود. روز 11 مهر 1359 برای اولین بار مناطق مسکونی این شهر هدف حمله هوایی دشمن قرار گرفت که در اثر آن 18 نفر شهید و 64 نفر مجروح شدند. این حملات در 12 و 15 مهر 1359نیز تکرار شد تا اینکه در 16 مهر 1359 دزفول هدف موشک‌های فراگ 7 عراق قرار گرفت. [11]پس از جنگ جهانی دوم این نخستین بار بود که یک شهر هدف حمله موشکی قرار می‌گرفت. [12]در این حمله 105 نفر شهید و 300 نفر مجروح شدند و همین امر باعث شد تا برخی از مردم از شهر خارج شده و به نقاط امن پناه ببرند. روز بعد نیز مجدداً جنگنده‌های عراقی به دزفول حمله کردند که یک فروند از آنها با آتش پدافند هوایی سقوط کرد. دومین و سومین حمله موشکی عراق به دزفول روزهای 23 و 29 مهر 1359 انجام شد که البته به شهر اصابت نکرد،[13] اما روز 4 آبان 1359 شهر چندین بار هدف حملات موشکی دشمن قرار گرفت که طی آن 100 نفر شهید و 250 نفر مجروح شدند.[14]

حملات گسترده دشمن به دزفول و لزوم حفظ جان مردم باعث شد تا مسئولین اقدام به مرمت و ایجاد زیرزمین‌های سنتی به نام شَوادون کنند. شَوادون‌ها زیرزمین عمیق و مسطحی بودند که با 15 تا 20 پله وارد آن می‌شدند؛ دهانه ورودی آن‌ها نیز 2 تا 2.5 متر بود و توسط یک راهرو زیرزمینی به نام تال به هم متصل می‌شدند.[15] مسئولین شهری برای کاهش تلفات و همچنین ترمیم سریع خسارات، ضمن ایجاد نهضت شوادون‌سازی، نیروهای موجود در شهر را نیز سازماندهی کردند. در ساعات شب نیز برای جلوگیری از دید دشمن برق را قطع می‌کردند. در این روزها پایگاه وحدتی دزفول هم حفظ امنیت آسمان شهر را به عهده گرفت.[16]‌

در 15 آبان 1359 رادیو دزفول شروع به کارکرد و تا سال 61 در اطلاع‌‌رسانی به مردم فعال بود. رادیو با همکاری فرمانداری دزفول و پایگاه چهارم شکاری ارتش مستقر در دزفول، سامانه‌ای راه‌اندازی کرده بود که بلافاصله پس از روئیت هواپیما یا موشک‌های زمین به زمین دشمن توسط رادار پایگاه، از طریق تلفن خط مخصوص به رادیو اطلاع داده می‌شد که وضعیت قرمز اعلام کنند.[17] در دوره جنگ تحمیلی رادیو دزفول فعالیت خود را به شمال خوزستان گسترش داد[18] که تا امروز نیز مشغول فعالیت است.‌

در 25 اسفند 1360 نیز به منظور پشتیبانی از عملیات رزمندگان، ستاد پشتیبانی جنگ فرمانداری دزفول در محل این فرمانداری تشکیل شد.[19]

در طول سال 1361 شهر همچنان زیر آتش توپخانه و جنگنده‌های دشمن قرار داشت؛ حملات موشکی دشمن به دزفول نیز به حدی بود که از تعداد 107 شهید حملات موشکی در کل کشور، 96 شهید از دزفول بود.[20]

روز 2 فروردین 1361 با پیروزی عملیات فتح‌المبین در غرب دزفول، این شهر از برد توپخانه دشمن خارج شد. در 4 آبان همان سال اولین موشک از نوع اسکاد توسط دشمن به دزفول شلیک شد که بر اثر آن 135 نفر به شهادت رسیدند. در 28 آذر1361 نیز دو موشک به منطقه پر جمعیت دزفول شلیک شد که بر اثر آن 200 منزل مسکونی و مغازه تخریب و 62 نفر شهید و 287 نفر مجروح شدند.[21]

در سال 1362 مجموعاً 9 حمله موشکی، از جمله حمله به مسجد جامع شهر در روز 30 مهر، انجام شد و طی آن 57 نفر شهید و 695 نفر مجروح شدند.[22]

در سال 1363 حجم موشک‌های شلیک شده افزایش یافت، به طوری که تنها در روز 22 بهمن این سال 5 موشک از سمت دشمن شلیک شد و بر اثر آن تعداد زیادی منزل مسکونی، یک دبستان و یک بیمارستان تخریب گردید و تعداد زیادی به شهادت رسیدند. در 16 اسفند1363 نیز، 8 موشک همزمان به شهر شلیک شد و منجر به شهادت 19 نفر و مجروح شدن 66 نفر شد و صدها باب منزل و مغازه نیز ویران گردید.[23]

 در 13 بهمن 1364 آیت‌الله سیدمجدالدین قاضی دزفولی، نماینده امام خمینی، رحلت کردند. او از ستون‌های مقاومت شهر بود و در لحظات بحرانی نه تنها شهر را ترک نکرد بلکه هنگام حمله، به شوادون منزل خود هم نمی‌رفت و در تمام روزهای سخت شهر، دوشادوش مردم و رزمندگان ایستاد.[24]

روز 25 مرداد 1365 یک فروند میراژ عراق به تأسیسات سد دز حمله کرد که منجر به خسارات جزئی شد، این جنگنده در مسیر بازگشت توسط پدافند هوایی ساقط شد.[25] روز 3 مهر 1365 هواپیماهای دشمن دیوار صوتی را در شهر شکستند و روز 13 مهر نیز به یک واحد صنعتی حمله کردند که به شهادت 1 نفر و مجروحیت 15 نفر انجامید. اوج حملات دشمن به دزفول در این سال، در دی‌ماه بود که دشمن به تلافی شکست در عملیات کربلای 5، در روزهای 21 و 24 تا 30 این ماه به حملات موشکی و هوایی به این شهر شدت بخشید.[26]

روز 4 خرداد 1366 به پاس مقاومت مردم دزفول در مقابل حملات دشمن، مراسمی با حضور مقامات کشوری و لشکری و مردم شهر تشکیل شد و طی آن یک لوح زرین در محل میدان فتح‌المبین دزفول نصب گردید و از آن پس این روز به نام "روز مقاومت و پایداری -روز دزفول" در تقویم ایران ثبت شد.[27] در روز 28 و 30 مرداد همین سال، در حمله دشمن به مجتمع کارگری هفت‌تپه تعداد زیادی از کارگران شهید و مجروح شدند.[28] در 18 شهریور همین سال نیز کارخانه قند دزفول هدف حملات هوایی دشمن قرار گرفت و خساراتی به آن وارد گردید؛[29] در 20 اسفند نیز مدرسه امید در این شهر هدف بمباران دشمن قرار گرفت و تعداد زیادی از دانش‌آموزان مجروح شدند و بخشی از مدرسه تخریب گردید.[30]

آخرین حمله هوایی دشمن به دزفول در جنگ تحمیلی، روز 24 تیر 1367 انجام شد و بر اثر انفجار بمب خوشه‌ای دشمن در این حمله، 2 دختربچه 10 و 3 ساله[31]به شهادت رسیدند.[32]

در طول 2700 روز مقاومت مردم دزفول، این شهر 176 بار توسط موشک، 489 بار توسط بمب و راکت و 2500 بار توسط گلوله‌های توپ هدف حمله قرار گرفت[33] و در مجموع 2600 شهید،4000 جانباز، 452 آزاده و 147 مفقودالاثر تقدیم اسلام و انقلاب کرد.[34]

از فروردین 1381 به یاد حماسه‌آفرینی‌های نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در پایگاه هوایی وحدتی دزفول، بخش هوایی اردوی راهیان نور در محل این پایگاه ایجاد شد. [35]پس از جنگ تحمیلی به یاد مقاومت مردم این شهر نمادهایی در جای‌ جای این شهر ایجاد شد؛ "یادمان شهدای گمنام" در خیابان رودکی، "میدان مقاومت" یا "فلکه موشک" نزدیک مسجد رسول اعظم (ص) و "یادمان الف" نزدیک حمام کرناسیان دزفول که یادآور تهدیدات موشکی دشمن در دوران دفاع مقدس است از جمله این نمادهاست.[36]

کتابهای "الف دزفول" نوشته عبدالرضا سالمی‌نژاد از انتشارات آوان جنوب، "شب‌های موشک‌باران" نوشته عظیم محمودزاده شیرازی و عبدالرحیم سعیدی از انتشارات آوان جنوب، "خطبه‌های مقاومت" شامل مجموعه خطبه‌های نماز جمعه آیت‌الله قاضی دزفولی، امام جمعه فقید این شهر، گردآوری‌شده‌ی سعید و محمدحسین درچین از انتشارات سروِ دانا از جمله آثار منتشره درباره دزفول است.

[1] . زمان‌رشیدیان، نیره، نگاهی به تاریخ خوزستان، تهران، نشر بوعلی، چ اول، 1367، ص 112.

[2]. سالمی‌نژاد، عبدالرضا، دزفول:گزارشی از شهر مقاوم دزفول در جنگ شهرها 1367-1359، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس ،1397، ص26.

[3]. زمان‌رشیدیان، نیره، همان، ص 191.

[4]. همان، 114تا116.

[5] . سالمی‌نژاد، عبدالرضا، همان، ص28و27.

[6]. زمان‌رشیدیان، نیره، همان، ص118.

[7]. ماهنامه صنایع هوایی، سال بیست و یکم، شماره 249، اردیبهشت 1391، ص 46.

[8]. همان، ص 16.

[9] . همان، ص 10.

[10]. لطیف‌پور، احمد، دزفول دژ استوار روزشمار حملات هوایی، توپخانه‌ای و موشکی به شهر مقاوم دزفول در هشت سال دفاع مقدس، تهران، نشر نیلوفران، 1396، ص 15.

[11]. لطیف‌پور، احمد، همان، صص 32،30،28،21،33.

[12]. سالمی‌نژاد، عبدالرضا، همان، ص153.

[13] . لطیف‌پور، احمد، همان، ص49 و 50.

[14]. سالمی‌نژاد عبدالرضا، همان، ص160.

[15]. لطیف‌پور، احمد، همان، ص39.

[16]. سالمی‌نژاد، عبدالرضا، همان، ص239،171،168.

[17] . لطیف‌پور، احمد، همان، ص61.

[18]. سالمی‌نژاد، عبدالرضا، همان، ص333.

[19]. لطیف‌پور، احمد، همان، ص129.

[20]. همان، ص 187.

[21]. سالمی‌نژاد، عبدالرضا، همان، ص191، 200،194،195.

[22] . همان، ص 204،205و 209.

[23] . همان، ص 223 و 224.

[24]. همان، ص 185.

[25]. همان، ص 195.

[26]. همان، ص262 و 263.

[27]. لطیف‌پور، احمد، همان، ص203.

[28] . سالمی‌نژاد، عبدالرضا، همان، ص 275.

[29] . همان، ص 274.

[30].  همان، ص 276.

[31] لطیف‌پور، احمد، همان، ص224.

[32] همان.

[33] سالمی‌نژاد، عبدالرضا، همان، ص277 و 19.

[34] همان، ص 19.

[35] ماهنامه صنایع هوایی، سال بیست وسوم، شماره 272، فروردین 1393، ص 3.

[36] لطیف‌پور، احمد، همان، ص126 و 215.