پدافند هوایی
محسن شیرمحمد
217 بازدید
پدافند هوایی در دفاع مقدس از آسمان کشور و جبهه‌های نبرد در مقابل حملات هوایی دشمن حراست کرد.
پدافند هوایی در سال 1336 در نیروی هوایی ارتش پایه‌گذاری شد. ابتدا تعدادی از افسران فنی هوایی به منظور گذراندن دوره رادار به انگلستان اعزام شدند که زمینه‌ساز ایجاد سازمان دفاع هوایی در کشور بود و آموزشگاه رادار در تیپ تعلیمات نیروی هوایی تشکیل شد. از سال 1336 تا سال 1348 دوره‌ای 12 ساله صرف زمینه‌سازی و بسترسازی پدافند هوایی شد؛ دوره‌های آموزشی مورد نیاز در کشورهای انگلستان، آمریکا و داخل کشور برگزار شد، تجهیزات مورد نیاز از قبیل رادارهای هایدرا و تونیک انگلیسی و رادارهای اف.پی.اس آمریکایی خریداری گردید و کار با آن‌ها در کشور آغاز شد. در سال 1348 فعالیت سازمان پدافند هوایی کنونی کشور آغاز شد و تا سال 1350 تعداد ایستگاه‌های رادار به 20 مورد و گردان‌های زمین به هوا به 14 گردان رسید.[1]
موشک سی‌کت و تایگرکت سال 1345، موشک راپیر سال 1353 (همگی ساخت انگلستان)، موشک هاگ سال 1354 (ساخت آمریکا) و توپ ضدهوایی اورلیکن سال 1350 (ساخت سوئیس)،[2] توپ ضدهوایی 23 م.م (میلی‌متری) سال 1347[3] و موشک سام-7 سال 1355[4] (ساخت شوروی) وارد پدافند هوایی شد. در کنار نیروی هوایی ارتش، نیروی زمینی و دریایی نیز مجهز به برخی توپ‌ها و موشک‌های ضدهوایی شدند.[5]
قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، پدافند هوایی به 4 منطقه تقسیم شد و فرماندهان مناطق چهارگانه به طور مستقیم زیر نظر فرماندهی پدافند هوایی قرار گرفتند. گروه‌های پدافند هوایی متشکل از یک ایستگاه رادار، گردان‌های موشکی هاگ، راپیر و جنگ‌افزار‌های پدافند زمین به هوای اورلیکن و توپ 23 م. م، با ترکیب‌‌های متفاوت بودند. در این دوره تعداد گروه‌های پدافند هوایی به 21 گروه رسید.[6]
با آغاز جنگ تحمیلی و برای تقویت بنیه دفاع هوایی مناطق عملیاتی، تنها سیستم پدافندی در دسترس موشک هاگ بود که در آن زمان برد مناسب داشت و به همین دلیل تصمیم گرفته شد سایت‌های هاگ برای پوشش هوایی مناطق عملیاتی به منطقه نبرد آورده شوند.[7] به عنوان نمونه برای عملیات بیت‌المقدس، از اوایل اردیبهشت 1361، سه آتشبار کامل هاگ به نام تبوک، بدر و خیبر از گروه‌های پدافندی بوشهر، امیدیه و دزفول به منطقه اعزام شدند[8] و به همراه 166 قبضه توپ ضدهوایی و 5 رسد (مجموعه کامل تجهیزات) موشک راپیر به مقابله با هواپیماهای دشمن پرداختند.[9]
پدافند هوایی برای پوشش هوایی عملیات‌های سال 1361 مانند عملیات مسلم ابن عقیل و عملیات محرم، از تجهیزات موجود در عملیات بیت‌المقدس استفاده کرد.[10] در عملیات محرم، 20 فروند از هواپیماهای دشمن سرنگون شدند.[11]
16 فروردین 1361 به دنبال حمله بالگردها و هواپیماهای ارتش شوروی به منطقه مرزی حرمک در زاهدان (در تعقیب مجاهدین افغان)[12] و حملات مرزی هواپیماهای افغانستان در شرق کشور به ایران، پدافند هوایی، 41 قبضه توپ ضدهوایی به ژاندارمری واگذار کرد تا پوشش هوایی این منطقه نیز فراهم شود.[13]
سنگین‌ترین عملیاتی که از پدافند هوایی درخواست تجهیزات زمین‌به‌هوا شد، عملیات خیبر در پایان سال ۱۳۶۲ بود. این عملیات را سه آتشبار هاگ و 5 رسد موشک راپیر به همراه 12 رسد توپ ضدهوایی اورلیکن، 38 توپ 35 م.م، 128 توپ 23 م.م و 28 توپ 5/14 م.م پشتیبانی کردند. [14]
25 آبان 1364 ستاد پدافند کل کشور (به منظور هماهنگی بین پدافند ارتش و سپاه پاسداران) تشکیل شد.[15] 15 دی 1364 نیز قرارگاه رعد در دو بخش آفند و پدافند در نیروی هوایی ارتش شکل گرفت.[16]
با تشکیل قرارگاه رعد، پدافند هوایی فرصت بیشتری برای پرداختن به دفاع از مناطق داخلی کشور پیدا کرد. قرارگاه رعد با امکانات و نفرات فرماندهی لجستیک و مرکز پشتیبانی نیروی هوایی ارتش، جبهه‌های نبرد را پوشش داده و حتی تجهیزات و سیستم‌های پدافندی را از دپوهای فرماندهی لجستیکی تأمین کرد[17] و در ادامه طی عملیات والفجر 8 در بهمن 1364 و تصرف فاو، پدافند هوایی موفق به ساقط کردن 72 فروند از هواپیماهای دشمن شد.[18]
پدافند هوایی سپاه پاسداران نیز در روزهای آغازین دفاع مقدس تشکیل و پس از فرمان امام خمینی در شهریور ١٣٦٤ مبنی بر تشکیل نیروهای سه‌گانه سپاه، فعالیت خود را با عنوان فرماندهی پدافند و در زیرمجموعه نیروی هوایی سپاه پاسداران ادامه داد. با تشدید هجوم هوائی دشمن، تجهیز این نیرو در دستور کار مسئولین کشور قرار گرفت[19] و در سال 1363 سامانه موشک ضدهوایی سام-2 از طریق لیبی[20] و سامانه موشک ضدهوایی اچ.کیو-2 (HQ2) از چین در سال 1365 وارد کشور شد[21] و سازمان‌دهی و عملیاتی گردید. این فرماندهی با اجرای مأموریت‌های متعدد در طول دفاع مقدس از جمله راه‌اندازی پایگاه‌های فجر به منظور پدافند شهرها، توان رزمی خود را به نمایش گذاشت که از جمله می‌توان به ساقط کردن میگ- ۲۵ در آسمان اصفهان در 26 بهمن 1364 اشاره کرد.[22]
در دوران جنگ تحمیلی، ضعف دید راداری در ارتفاع پست در کل فلات ایران، پدافند هوایی را بر آن داشت تا در اطراف مراکز حساس، دیده‌بانانی بگمارد.[23] بدین ترتیب تعداد 700 پایگاه دیده‌بانی در کشور عملیاتی شد.[24]
یکی از ابتکارات پدافند هوایی در جنگ تحمیلی این بود که بدون اینکه سیستم راداری کشور قادر به کشف و رهگیری موشک‌های دشمن باشد، به موقع آژیر خطر در شهرهای مختلف را به صدا درمی‌آورد. زمانی که حمله موشکی به شهری انجام می‌شد، بین ۱۰ تا ۱۵ دقیقه قبل از اصابت موشک، آژیرهای اخطار آن شهر به صدا درمی‌آمدند. دیده‌بانان مستقر در مرز با مشاهده نور ایجاد شده از شعله شلیک موشک‌ها، گزارش خود را به ایستگاه‌های رادار ارسال می‌کردند. نیروهای پدافند هوایی در ایستگاه‌های رادار، گزارش‌های دیده‌بانی را با اطلاعات رسیده از ایستگاه‌های شنود مطابقت می‌دادند و با عکس‌العمل به‌موقع و سریع، شهر در معرض حمله موشکی را مشخص و آژیرهای آن شهر را به صدا درمی‌آوردند.[25]
یکی از اتفاقات تلخ در پدافند هوایی در روزهای آخر جنگ تحمیلی رخ داد. روز چهارم مرداد 1367، هواپیماهای عراقی، در دو نوبت رادار سوباشی همدان را که دید منطقه عملیات پدافند هوایی را به عهده داشت، با موشک‌های ضد رادار مورد هدف قرار دادند که منجر به شهادت فرمانده آن و 18 نفر از نیروهای سایت رادار شد.[26]
در طول 8 سال دفاع مقدس یگان‌های عملیاتی پدافند هوایی با کشف ده‌ها هزار مورد مختلف حمله هوایی دشمن از طریق شبکه گسترده رادارها و پست‌های دیده‌بانی، 605 فروند از هواپیماهای دشمن را مورد اصابت قرار داده و 24862 مورد را نیز با اقدامات تاکتیکی خنثی کردند.[27]
در دوران دفاع مقدس ۴۱۸ نفر از نیروهای پدافند هوایی ارتش شهید و ۴۵۹ نفر مجروح شدند؛[28] 487 نفر نیز از نیروهای پدافند هوایی سپاه پاسداران به شهادت رسیدند و 468 نفر مجروح شدند.[29]
سرهنگ ناصر اسکندر افشار، سرلشکر محمود خضرائی (شهید) و سرتیپ محمود یمینی فرماندهی پدافند هوایی ارتش[30] و محمدعلی احمدی، محسن انصاری و محسن سوهانی نیز فرماندهی پدافند هوایی سپاه پاسداران[31] را در دفاع مقدس بر عهده داشتند.
بعد از جنگ تحمیلی، در 24 بهمن 1371 ستاد پدافند هوایی کل کشور به قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا (ص) تبدیل شد که مسئول پدافند هوایی کشور و هماهنگ‌کننده بین پدافند هوایی ارتش و سپاه پاسداران است.[32] در سال 1387 نیز پدافند هوایی از نیروی هوایی ارتش تفکیک و مستقل شد.[33]
[1]. آراسته، ناصر، معارف جنگ، تهران، انتشارات ایران سبز، 1393، ص 360.
[2]. همان، ص 362.
[3]. غلامی، براتعلی، پدافند هوایی ـ سیر توسعه و تکامل، ج 1، تهران، انتشارات ایران سبز، 1399، ص 44.
[4]. ازغندی، علی‌رضا، روابط خارجی ایران 1357-1320، تهران، قومس، چ پانزدهم، 1392، ص 324.
[5]. آراسته، ناصر، همان، ص 364.
[6]. «آشنایی با تاریخچه پدافند هوایی ارتش»، همشهری آنلاین، 8 خرداد 1392 hamshahrionline.ir/x3Rch.
[7]. آراسته، ناصر، همان، ص 372.
[8]. غلامی، براتعلی، همان، ص 123 و 124.
[9]. همان، ص 123.
[10]. همان، ص124.
[11]. همان، ص 167.
[12]. پورداراب، سعید و دیگران، تقویم تاریخ دفاع مقدس ـ فتح بزرگ، ج 20، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1390، ص 738 تا 751.
[13]. غلامی، براتعلی، همان، ص 123.
[14]. همان، ص 125.
[15]. همان، ص 305.
[16]. همان، ص 308.
[17]. همان، ص 138.
[18]. همان، ص 211.
[19]. «دیدار آسمانی نیروی هوایی سپاه تیر 82»، ویژه‌نامه، معاونت فرهنگی نیروی هوایی سپاه پاسداران، مرداد 1382، ص 14.
[20]. احمدی، محمدعلی، اطلس پدافند هوایی سپاه در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1400، ص 178.
[21]. همان، ص 182 و 184.
[22]. «دیدار آسمانی نیروی هوایی سپاه تیر 82»، همان.
[23]. غلامی، براتعلی، همان، ص 108.
[24]. «کارنامه پدافند هوایی در دفاع مقدس»، مشرق نیوز، 6 مهر 1394 ئwww.mashreghnews.ir/news/473606
[25]. غلامی، براتعلی، همان، ص 109.
[26]. خلیلی، حسین، نبردهای هوایی ایران، ایران سبز، تهران، 1398، ص 345.
[27]. «مروری بر عملکرد پدافند هوایی در دوران دفاع مقدس»، www.aja.ir.
[28]. «حدیث مجاهدت پدافند هوایی ارتش در دوران دفاع مقدس»، خبرگزاری دانشجویان ایران، 10 شهریور 1401،
www.isna.ir/news/1401061008290.
[29]. احمدی، محمدعلی، همان، ص 328.
[30]. «رهگذار یادها ـ یادکردی از فرماندهان پدافند هوائی»، ماهنامه صف، ش 369، شهریور 1390، ص61؛ «گذار از مرحله تثبیت»، ماهنامه صف، ش 369، شهریور 1390، ص 64؛ «زندگینامه: محمود خضرایی»، همشهری آنلاین، 17 تیر 1392،
www.hamshahrionline.ir/news/222360 .
[31]. احمدی، محمدعلی، همان، ص 176.
[32]. غلامی، براتعلی، همان، ص 308.
[33]. «تفکیک وحدت آفرین»، ماهنامه صف، ش 369، شهریور 1390، ص 27.
