مکان‌ها

ایلام (استان)

زینب احمدی
1060 بازدید

ایلام استانی در غرب ایران است که در جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، مناطقی از آن به اشغال درآمد و بارها مورد حمله‌های هوایی و زمینی عراق قرار گرفت.

استان ایلام از جنوب به استان خوزستان و عراق، از شرق به استان لرستان و از شمال به استان کرمانشاه و از غرب به عراق محدود می‌شود. این استان دارای ده شهرستان (دهلران، مهران، بدره، دره شهر، موسیان، ایوان، ایلام، ملکشاهی، سیروان و آبدانان) است.[1] استان ایلام با کشور عراق 430 کیلومتر مرز مشترک دارد.[2]

استان ایلام در ناحیه‌ای کوهستانی و نیمه‌گرم قرار گرفته است. شمال استان دارای اقلیم کوهستانی و کمابیش جنگلی است، اما در جنوب دشت‌های وسیع وجود دارد. بیش از 90 درصد منابع نفتی و گازی غرب کشور و 11 درصد منابع شناخته‌شده نفت و گاز کشور در این استان قرار دارد.[3]

بین سال‌های 1347 تا 1353 دولت عراق بیش از صد مورد درگیری در محدوده استان ایلام و در مناطقی نظیر مهران، میمک، موسیان و فکه ایجاد کرد که بیشترشان در پاسگاه‌های مرزی این مناطق بود.[4]

در سال 1358 هم عراق در محدوده مرزی استان ایلام بارها دست به تعرضات مرزی زد و با دادن پول و سلاح به مرزنشینان و عشایر، قصد همراه کردن آن‌ها را با خود داشت. در خرداد 1359 درگیری‌های مناطق مرزی با عراق شکل گسترده‌تری یافت.[5]

روز 19 شهریور 1359 عراق در عملیاتی توانست به اهداف اولیه خود یعنی تصرف ارتفاعات میمک و اشغال پاسگاه‌های نی خزر و حلاله برسد. در 31 شهریور 1359 عراق رسماً وارد جنگ با ایران شد و قصد داشت با تصرف مناطق اصلی به‌ویژه جاده‌های مهم ایلام ـ مهران و دهلران ـ دزفول ارتباط نیروهای ایرانی را در محورهای جنوبی و میانی قطع کند.[6]

مهران که فاصله کوتاهی با پایتخت عراق دارد، در 2 مهر 1359 به اشغال عراق درآمد.[7] یکی از اهداف عراق از تصرف شهرهای جبهه میانی مانند مهران، قصرشیرین و سرپل‌ذهاب در اختیار گرفتن ارتفاعات و امان نگاه داشتن بغداد از آتش توپخانه ایران بود.[8] نیروهای ایرانی با انجام عملیات کانی‌سخت در 7 مهر 1359 امنیت تردد در جاده صالح‌آباد ـ مهران را برقرار کردند.

عملیات موسیان (در منطقه دهلران ـ موسیان) توسط مردم ایلام در 13 مهر 1359 انجام شد و ضمن دفاع، چند تن از آن‌ها به شهادت رسیدند.[9]

پس از حمله عراق، مردم ایلام و به‌خصوص عشایر، که بر وضعیت معابر نفوذی دشمن اشراف داشتند، به‌ صورت خودجوش برای دفاع بسیج شدند. آن‌ها در ابتدا به ‌صورت پاسگاهی و تپه‌های مستقل انجام وظیفه کردند که این امر خود زمینه‌ای برای تشکیل گردان‌های سازمان‌یافته بود. اولین گردان «محرم» نام‌گذاری شد. بعدها گردان مالک‌اشتر در جبهه‌های میانی مهران و از نیروهای دو ایل ملکشاهی و شوهان شکل گرفت. گردان مالک‌اشتر در 17 اسفند 1365 به لشکر 11 امیرالمؤمنین ارتقا یافت.[10]

عملیات ضربت ذوالفقار به فرماندهی ارتش و با حضور تیپ 1 لشکر 81 زرهی و هوانیروز ارتش و نیروهای سپاه ایلام و بسیج عشایر در 19 دی 1359 به منظور بازپس‌گیری ارتفاعات میمک آغاز شد. در این عملیات دویست کیلومتر از سرزمین‌های اشغالی آزاد شد.[11]

اولین حمله شیمیایی عراق 23 دی 1359، در منطقه‌ای بین حلاله و نی‌خزر در پنجاه کیلومتری غرب ایلام صورت گرفت. عراق بعد از اینکه از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد و مجامع بین‌المللی مخالفتی در استفاده از این سلاح مرگبار ندید، در عملیات‌های بعدی به‌صورت وسیع‌تر از این سلاح استفاده کرد.[12]

مهر 1360 در عملیات ثامن‌الائمه‌علیه‌السلام شهر مهران از اشغال نیروهای عراقی آزاد شد.[13]

عملیات فتح‌المبین در اراضی جنوبی ایلام (دهلران) و شمال خوزستان 2 فروردین 1361 انجام شد که موجب اتصال جبهه میانی و جنوبی شد و در نهایت جاده‌های مهمی نظیر دهلران ـ دزفول، عین‌خوش، چمسری، مهران ـ دهلران و تنگه ابوغریب در جنوب غربی دهلران آزاد شدند.[14]

عملیات محرم در ماه محرم و چند روز بعد از عاشورا، در 10 آبان 1361، در غرب رودخانه دویرج (در جنوب غربی دهلران) به منظور بازپس‌گیری مناطق مهم مرزی و چندین حوزه نفتی با همکاری مشترک سپاه و ارتش در ده روز و چهار محور به ‌طول انجامید و در نهایت نیروهای ایرانی توانستند حدود هفتصد کیلومتر از خاک ایران و سیصد کیلومتر از خاک عراق شامل پاسگاه‌های زبیدات، شرهانی و ابوغریب و همچنین تأسیسات هفتاد حلقه چاه نفت را تصرف کنند.[15]

عملیات والفجر 3 با طراحی و مشارکت بیست‌وشش گردان سپاه و هفت گردان ارتش با هدف آزادسازی مهران در 7 مرداد 1362 انجام شد که موفقیتی در پی نداشت. اما بعداً در 18 مرداد 1362 با مشارکت لشکر 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله، بیش از شصت کیلومتر مربع از منطقه مهران و جاده‌های مهران ـ ایلام آزاد شد. همچنین ارتباط دو جبهه میانی و جنوبی، که عراق در روزهای اول حمله به ایران قطع کرده بود، برقرار شد.[16] عباس آقایی فرمانده سپاه مریوان در 14 بهمن 1362 در سومار به شهادت رسید.[17]

عملیات والفجر 5 در 27 بهمن 1362 در منطقه عمومی چنگوله (در جنوب غربی مهران) حدفاصل شهرهای مهران و دهلران با هدف آزادسازی مناطق عملیاتی و فریب دشمن در خروج از هورالهویزه در آستانه عملیات خیبر انجام شد که در آن به ‌صورت محدودی تک‌های ایذایی به منظور فریب دشمن صورت گرفت و مناطق مهمی نظیر بند پیرعلی، بلندی‌های چنگوله، چغاعسکر و عباس عظیم، پاسگاه‌های شمالی و ارتفاعات 230 و حدود سی کیلومتر از خاک ایران آزاد شد.[18]

عملیات والفجر 6 در منطقه عمومی چیلات واقع در جنوب دهلران در 2 اسفند 1362 به منظور تهدید جاده بغداد ـ العماره ـ بصره به مرحله اجرا درآمد. از جمله نتایج عملیات، آزادسازی و تصرف ارتفاعات مرزی مشرف به شهر علی غربی و جاده مرزی و تدارکاتی طیب ـ علی غربی بود.[19]

چند ماه بعد، عملیات عاشورا با هدف آزادسازی ارتفاعات شمالی و دامنه‌های غربی میمک در 25 مهر 1363 با طراحی و فرماندهی سپاه و مشارکت ارتش انجام شد. در این عملیات بیش از چهل کیلومتر از اراضی اشغال‌شده آزاد شد و ارتفاعات مهم منطقه مانند فصیل و گرکنی، کوه‌گچ، کامه‌کاف و پاسگاه‌های گرکنی و جاده مهم مواصلاتی مرزی به ‌دست نیروهای ایرانی افتاد.[20]

در عملیات عاشورای 2 در 24 مرداد 1364 در منطقه چنگوله در جنوب مهران، ارتفاعات دوقلو و ارتفاع 145 به ‌دست نیروهای ایرانی افتاد.[21]

ارتش عراق 10 اردیبهشت 1365 به قصد تصرف سلسله‌کوه‌های حمرین، ارتفاعات چم‌سری و چم‌هندی (در جنوب‌غربی موسیان) به سمت مرزهای ایلام حمله کرد که با مقاومت تیپ 10 سیدالشهدا‌علیه‌السلام عقب‌نشینی کرد.[22]

شهر مهران 27 اردیبهشت 1365 دوباره اشغال شد و نیروهای ایران توانستند در عملیات کربلای 1 که از 9 تیر 1365 به اجرا درآمد، آن را آزاد کنند.[23]

در استان ایلام در محدوده دهلران تا میمک، ارتفاعات صعب‌العبور و شیارهای تندی وجود داشت که قدرت مانور زرهی ارتش عراق را در این منطقه گرفته بود. عراق برای جبران ضعف خود در این منطقه، نیروهایی را با عنوان فرسان اجیر کرده بود. فرسان‌ها که افرادی نیرومند و وفادار به شاه و بیشتر در منطقه اورامانات بودند، با نفوذ در عقبه نیروهای ایرانی و ایجاد وحشت و ناامن کردن جاده‌ها، افراد نظامی و مردم عادی را به شهادت رسانده و گوش راست آنها را می‌بریدند و آن را به‌ عنوان مدرک می‌بردند. بیشترین فعالیت آن‌ها در محدوده مکانی بین دهلران تا منطقه میمک، به‌ویژه رودخانه میمه تا چنگوله و مهران و اوج فعالیت این گروه بین سال‌های 1363 تا 1365 بود.[24]

عملیات نصر 2 در غرب استان ایلام در 13 خرداد 1366 آغاز شد که نیروهای ایرانی توانستند ارتفاعات قسمت‌های غربی استان ایلام را که معروف به ناف میمک هستند، آزاد کنند. ارتفاعات میمک دید و کنترل عمیق روی زمین‌های خاک عراق خصوصاً محور ارتباطی مندلی ـ زرباطیه و بدره داشت.[25]

عملیات نصر 6 در غرب استان ایلام با همکاری شش تیپ از نیروی زمینی ارتش و به منظور آزادسازی بخش‌هایی از حلاله در 10 مرداد 1366 انجام شد که نیروهای ایرانی توانستند بخش‌هایی از ارتفاعات میمک و تپه‌های 670، 642، کله‌قندی و قسمتی از تپه شهدا را آزاد کنند.[26]

بار دیگر در 28 خرداد 1367، منافقین در عملیاتی به نام چلچراغ، مهران را اشغال کردند، ولی در 1 تیر 1367 آزاد شد.[27]

در طول هشت سال جنگ تحمیلی، عراق حدود 294 بار به نقاط مختلف استان ایلام حمله هوایی کرد که منجر به شهادت 993 تن و مجروح شدن 2463 تن شد.[28]

پس از پذیرش قطعنامه 598، عراق در 28 تیر 1367 از چهار محور به ایران حمله کرد و قسمت‌هایی از استان ایلام را دوباره به تصرف درآورد.

برای دفاع در برابر این حملات، مردم ایلام نیز وارد صحنه شدند و تحت پوشش لشکر 11 امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام در چهار محور ایوان، صالح‌آباد ـ ایلام، مهران و دهلران به مقابله پرداختند و در نهایت با عقب نشاندن عراقی‌ها، شهرها و مناطق اشغالی آزاد شد.[29]

بازسازی مناطق جنگ‌زده در استان ایلام در دو بخش صورت گرفت. بخش اول در طول جنگ و قبل از قبول قطعنامه بود که ستاد معین زنجان به همراه ستاد بازسازی و نوسازی بنیاد مسکن از سال 1364 مشغول بازسازی این استان شد. بخش دوم پس از پذیرش قطعنامه 598 بود که با توقف جنگ، بازسازی به ‌صورت جدی در دستور کار دولت قرار گرفت و از سال 1369 ستادهای بازسازی با تشکیلات جدید آغاز به کار کردند.[30]

پس از پایان جنگ، یادمان‌هایی در مناطق مختلف استان ساخته شد. از جمله آن‌ها، یادمان شهید احمد کشوری در مدخل ورودی تنگه بینا، یادمان قرارگاه تپه‌شنی و شهدای قلاویزان در نزدیکی مهران، یادمان بانروشان در اطراف شهر ایلام، یادمان کانال کمیل و حنظله، یادمان شرهانی و یادمان سیدالشهدا‌علیه‌السلام در دهلران است.[31]

بر اساس سرشماری سال 1395، این استان 580158 نفر جمعیت دارد.[32]

[1]. صحرایی، محمد، تاریخ دفاع مقدس در استان ایلام، تهران: فاتحان، 1389، ص42ـ37.

[2]. همان، ص2 و 51.

[3]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، 15 اردیبهشت 1397، «منابع نفت و گاز تدبیری برای راهبری توسعه ایلام».

[4]. رزاق‌زاده، امیر، اطلس راهنما3: ایلام در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1380، ص24 و 25.

[5]. صحرایی، محمد، تاریخ دفاع مقدس در استان ایلام، ص91ـ89.

[6]. رزاق‌زاده، امیر، اطلس راهنما3، ص34ـ30؛ جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: سوره سبز، 1383، ص23.

[7]. کیهان‌پناه، امیرحسین، اطلس راهنما10: مهران در جنگ، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1390، ص42 و 36 و 39.

[8]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1 اردیبهشت 1394، «مناطق عملیاتی غرب کشور در یک نگاه».

[9]. صحرایی، محمد، تاریخ دفاع مقدس در استان ایلام، ص136.

[10]. همان، ص187 و 189.

[11]. رزاق‌زاده، امیر، اطلس راهنما3، ص46.

[12]. صحرایی، محمد، تاریخ دفاع مقدس در استان ایلام، ص181.

[13]. رزاق‌زاده، امیر، اطلس راهنما3، ص66.

[14]. همان.

[15]. همان، ص70؛ جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص72.

[16]. رزاق‌زاده، امیر، اطلس راهنما3، ص96.

[17]. فرهنگ اعلام شهدای استان ایلام، تهران: شاهد، 1392، ص5.

[18]. رزاق‌زاده، امیر، اطلس راهنما3، ص98.

[19]. همان، ص74.

[20]. همان، ص48.

[21]. همان، ص100.

[22]. همان، ص78.

[23]. کیهان‌پناه، امیرحسین، اطلس راهنما10، ص76؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1379، ص61.

[24]. صحرایی، محمد، تاریخ دفاع مقدس در استان ایلام، ص226ـ223.

[25]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص139.

[26]. همان، ص136؛ صحرایی، محمد، تاریخ دفاع مقدس در استان ایلام، ص179ـ177.

[27]. اطلس راهنما10، ص120 و 124.

[28]. صحرایی، محمد، تاریخ دفاع مقدس در استان ایلام، ص185.

[29]. همان، ص207ـ204.

[30]. شناسنامه پروژه‌های بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده کشور، استان ایلام، جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، 1377، ص11 و 12.

[31]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی2: ایلام در جنگ، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر آثار دفاع مقدس، 1394، ص54 و 95 و 138 و 140 و 193.

[32]. دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل مرکز آمار ایران، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395، تهران: مرکز آمار ایران، 1397، ص54.