سازمان انتقال خون ایران

محسن شیرمحمد
11 بازدید

سازمان انتقال خون ایران مرجع تصمیم‌گیر در تأمین و توزیع خون و فرآورده‌های خونی سالم در ایران است که در دوران دفاع مقدس خون مورد نیاز برای درمان مجروحان جنگ را تأمین می‌کرد.

در سال 1613م با کشف سیستم گردش خون توسط «ویلیام هاروی» انگلیسی، عصر انتقال خون در جهان آغاز شد. اولین تزریق خون در ژوئن 1668 توسط ژان دینی صورت گرفت. وی خون گوسفندی را به یک پسربچه 15 ساله‌ تزریق کرد و به دنبال آن چندین انتقال خون مشابه انجام شد. البته پس از مشخص شدن برخی عوارض عفونی و واکنش‌های غیر طبیعی بدن پس از انتقال خون، پارلمان کشورهای اروپایی در سال 1678 انتقال خون را غیر قانونی اعلام کرد و پس از آن با کشف گروه‌های خونی در سال 1900م توسط «کارل لند اشتاینز» موضوع انتقال خون به یکی از مباحث اصلی علم پزشکی تبدیل شد.‌‌[1]

انتقال خون در ایران تا قبل از 1331 به صورت پراکنده در بیمارستان‌های مختلف انجام می‌شد. در سال ۱۳۳۱ همزمان «بانک خون ارتش» توسط محمدعلی شمس و مرکز انتقال خون شیر و خورشید سرخ توسط احمد آژیر، تأسیس شد.‌‌[2] اولین مرکز مستقل انتقال خون «جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران» نیز در تهران، خیابان ناصرخسرو، جنب مدرسه دارالفنون، در ۱۵ بهمن ۱۳۴۱ آغاز به کار کرد و به همین مناسبت این روز را «روز جمع‌آوری خون» نام نهادند.‌‌[3]

در سال ۱۳۵۰ با افزایش جمعیت و نیاز به خون و فرآورده‌های آن، دکتر فریدون علاء، ایده تشکیل «سازمان انتقال خون ایران» را مطرح و در ۱ دی ۱۳۵۱ این سازمان به ثبت رسید و کار خود را در ۹ مرداد ۱۳۵۳ به صورت رسمی آغاز کرد. علاوه بر تهران، سال ۱۳۵۶ در شیراز و سال 1357 در مشهد و اهواز پایگاه‌های انتقال خون تأسیس شد.‌‌[4]

ابتدا تمام هزینه‌های این سازمان با کمک بودجه کل کشور اداره می‌شد ولی در سال ۱۳۵۸ و با تجدید نظر در ردیف‌های بودجه کشور، سازمان انتقال خون به عنوان یک دستگاه دولتی وابسته به وزارت بهداری درآمد و تابع مقررات عمومی دولت شد.‌‌[5]

پس از آغاز جنگ تحمیلی، نیاز به خون برای مداوای مجروحان به‌ شدت افزایش یافت و سازمان انتقال خون ایران در این زمینه نقش اصلی ایفا کرد. همچنین جمعیت هلال‌احمر نیز با تشکیل کمیته مشترک امداد و درمان، علاوه بر اقدامات پزشکی و امدادی، در امر تأمین خون مشارکت کرد. البته خون مورد نیاز مجروحان و بیماران در ایران به صورت اهدایی توسط مردم تأمین می‌شود.‌‌[6]

اوایل جنگ تحمیلی و در سال ۱۳۶۰ در مجموع 2.187 واحد خون از گروه‌های مختلف به مناطق جنگ تحمیلی شامل ۱.۸۵۰ واحد به اهواز، ۱۹۱ واحد به آبادان، ۷۳ واحد به ایلام و 73 واحد به کرمانشاه ارسال شد.‌‌[7] البته همۀ خون‌های ارسالی از تهران به جبهه‌ها، در تهران تهیه نمی‌شد، پایگاه‌های دیگر سازمان انتقال خون با ارسال مقداری از خون دریافتی خود به تهران، در تأمین خون مورد نیاز جبهه‌ها سهیم بودند. به عنوان مثال پایگاه مشهد در اردیبهشت 1360 ضمن تأمین 1.562 واحد خون کامل برای بیمارستان‌های استان خراسان، 202 واحد خون کامل و 45 واحد گلبول قرمز متراکم و 324 واحد سایر فراورده‌های خونی به تهران ارسال کرد.‌‌[8]

همچنین پایگاه‌های منطقه‌ای در شهرستان‌های بهبهان، دزفول، اندیمشک، خرمشهر و آبادان به‌ منظور جمع‌آوری خون و انتقال آن‌ها به مناطق جنگ ایجاد شد.

 یکی دیگر از اقدامات سازمان انتقال خون در این دوره، ساخت ماده آنتی‌سرم و ایمونوگلوبین توسط محققین سازمان بود. آنتی‌سرم تهیه شده برای تعیین گروه‌های خونی و Rh (پروتئین ارثی در سطح گلبول‌های قرمز) و ایمونوگلوبین (دسته‌ای از مولکول‌های زیستی که در سیستم ایمنی فعال هستند) تهیه شده، ایمونوگلوبین ضد کزاز بود. با این اقدام، تعداد فرآورده‌های پزشکی خونی تهیه شده توسط سازمان انتقال خون ایران به ۲۸ نوع افزایش یافت.

اواسط فروردین ۱۳۶۱ استقبال مردم از اهدای خون به حدی زیاد شد که سازمان انتقال خون ایران با انتشار اطلاعیه‌ای خواستار توقف اهدای خون توسط مردم شد؛ همکاری جمعیت هلال‌احمر در کنار سازمان انتقال خون ایران، در امر جمع‌آوری خون و تجهیز بانک‌های خود در اواخر این سال مشهود بود.‌‌[9]

در ۱۵ مهر ۱۳۶۱ نیز اولین قانون تشکیل سازمان انتقال خون ایران در جمهوری اسلامی ایران به تصویب رسید.‌‌[10]

تلاش شبانه‌روزی کارکنان سازمان انتقال خون و استقبال مردم از اهدای خون در سال‌های ۱۳۶۲ و ۱۳۶۳، علاوه بر تأمین خون بیماران و مصدومان، موجب تأمین خون مورد نیاز رزمندگان اسلام در جبهه‌ها شد. با وجود احداث ۱۰ مرکز استانی انتقال خون در این سال‌ها، بیشتر خون مورد نیاز کشور در آن دوره، توسط تهران تأمین می‌شد.‌‌[11]

سال ۱۳۶۳ اساسنامه جامع سازمان انتقال خون ایران به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و تنها متولی تأمین خون و فرآورده‌های خونی کشور، این سازمان معرفی شد.‌‌[12] پس از تصویب اساسنامه، برای شکل دادن به ساختار اجرایی و تشکیلات سازمان، سه معاونت تولید و فنی، پژوهشی و آموزشی و اداری و مالی طراحی و به اجرا درآمد. بدین ترتیب این سازمان به وسیله یک شورای عالی پنج نفره مرکب از افراد متخصص به انتخاب وزیر بهداشت، درمان و آموزشی پزشکی اداره می‌شود.‌‌[13]

سال ۱۳۶۴ میزان خون‌های اهدا شده توسط مردم به ۴۸۸ هزار و ۹۵۶ واحد رسید. از این میزان، بیش از یک سوم آن، ۱۷۵ هزار و ۲۹۹ واحد، توسط مردم تهران اهدا شد و نمازگزاران جمعه تهران، بخش زیادی از خون مورد نیاز جبهه‌ها را تأمین می‌کردند. از اقلیت‌های دینی، ارامنه کشور نیز به جبهه‌های جنگ خون اهدا می‌کردند.

در سال ۱۳۶۵ نیز استقبال مردمی از اهدای خون خوب بود و مردم استان کرمان، خوزستان، مازندران، تهران و ایلام به طور مستمر در تأمین خون مناطق جنگی فعال بودند.

در سال هفتم جنگ (1366) همه نیاز‌های خونی کشور، به‌ خصوص نیاز جبهه‌ها، با اهدای خون داوطلبانه مردم تأمین ‌می‌شد. استقبال مردم فقط مختص به شهر‌های بزرگ نبود، بلکه تمام شهر‌های کشور در این امر سهیم بودند. به عنوان مثال فقط در طی یک روز، ۲۱۰ نفر از فرهنگیان و دانش‌آموزان شهرستان سروستان (استان فارس) خون اهدا کردند.

طی ماه‌های پایانی جنگ در سال ۱۳۶۷ کشور شاهد استقبال فراوان مردم برای اهدای خون به جبهه‌ها بود. اهدای خون توسط بسیج دانش‌آموزی و نیز دانشجویان دانشکده علوم نظامی ژاندارمری وقت از نمونه‌های بارز این امر خطیر بود. سازمان انتقال خون ایران در این دوره به‌ منظور حفظ آمادگی همیشگی، فهرستی از افرادی تهیه کرد که حاضرند در مواقع اضطراری با اهدای خون خود، جان بیماران و مجروحان را نجات دهند.‌‌[14]

پس از پایان جنگ، پایگاه انتقال خون تهران به ‌عنوان بزرگ‌ترین پایگاه انتقال خون کشور در ۲۱ بهمن ۱۳۶۷ تأسیس شد.‌‌[15]

در سال ۱۳۷۴ نیز طرح شبکه خون‌رسانی کشور اجرا شد. بر اساس این طرح، سازمان انتقال خون ایران در قالب 9 پایگاه منطقه‌ای آموزشی، برنامه‌ها و مسئولیت‌های محوله را که در ستاد مرکزی سازمان تهیه می‌شود، به انجام می‌رساند.

در حال حاضر ۲۰۶ مرکز انتقال خون در کشور، خدمات خون‌رسانی را به عهد دارند. مراکز استان‌های کشور پایگاه‌های انتقال خون دارند و در آن‌ها بخش‌های آزمایش‌ غربالگری بر روی خون‌های اهدایی، تهیه فرآورده و کنترل کیفی ایجاد شده است. همچنین ۳۵ شهرستان کشور مراکز انتقال خون دارند و به امکانات مورد نیاز برای انجام همه فرآیندهای تهیه فرآورده و آزمایش‌های غربالگری مجهز شده‌اند. تک‌تک واحدهای خون اهدایی از نظر عفونت، ویروس هپاتیت B، ویروس هپاتیت C، ویروس HIV و آزمایش سرولوژی برای تشخیص وجود احتمالی بیماری سفیلیس و دیگر آزمایش‌های مورد نیاز بررسی می‌شوند.‌‌[16]

[1]. خبرگزاری ایسنا، «تاریخچه انتقال خون»، 8 مرداد 1385،https://www.isna.ir/news/gilan-42564.

[2]. سایت تابناک، «سازمان انتقال خون»، https://www.tabnak.ir/fa/tags/16124/.

[3]. کارگروه تدوین درسنامه، درسنامه آشنایی با فرهنگ و معارف دفاع مقدس، ویژه دانشجویان علوم پزشکی، زمستان 1402، ص 5.

[4]. همان، ص 6.

[5]. سایت تابناک، همان.

[6]. خبرگزاری دفاع مقدس، «ضرورت تبیین نقش سازمان انتقال خون در دفاع مقدس»، 10 مرداد 1403، https://defapress.ir/fa/news/68154.

[7]. همان.

[8]. حاجی بیگی، بشیر و دیگران، «ضرورت و اهمیت نقش انتقال خون در دفاع مقدس»، نشریه بهداری رزمی دفاع مقدس و مقاومت،

دوره 5، ش 1، 1401، ص 163.

[9]. خبرگزاری دفاع مقدس، همان.

[10]. کارگروه تدوین درسنامه، همان.

[11]. خبرگزاری دفاع مقدس، همان.

[12]. کارگروه تدوین درسنامه، همان.

[13]. سایت تابناک، همان.

[14]. خبرگزاری دفاع مقدس، همان.

[15]. همان.

[16]. سایت تابناک، همان.