مرز ایران و عراق
سجاد نادری‌پور
21 بازدید
مرز ایران و عراق به طول ۱۶۰۸ کیلومتر، طولانی‌ترین مرز ایران با یک کشور همسایه است که در سمت جنوب از استان خوزستان شروع و با گذر از نواحی باتلاقی، دشت‌ها و کوهستان‌ها، در شمال تا استان آذربایجان غربی ادامه می‌یابد.
در گذشته مرز به صورت یک خط مفهوم نداشت. در آن زمان منطقه پهناوری که حد فاصل میان دو امپراتوری بود، سرحد خوانده می‌شد؛ سرحد به معنای آخرین حد پیشروی یک امپراتوری در نواحی اطراف خود بود. بعدها به تدریج منطقه مرزی جایگزین اصطلاح سرحد شد.[1]
طول مرزهای ایران با کشورهای همسایه ۸۵۷۴ کیلومتر است که از این مقدار ۳۹۶۵ کیلومتر مرز خشکی، ۲۰۴۵ کیلومتر مرز رودخانه‌ای دریاچه‌ای و باتلاقی و ۲۵۶۵ کیلومتر آن نیز مرز دریایی است. مرز ایران و ارمنستان ۴۵ کیلومتر از نوع مرز آبی رودخانه‌ای، مرز ایران و جمهوری آذربایجان 8/۷۵۶ کیلومتر (۱۷۸۷۷ کیلومتر مرز خشکی و 1/۵۷۸ کیلومتر مرز آبی)، مرز ایران و جمهوری ترکمنستان 9/۱۱۸۹ کیلومتر (9/۴۰۳ کیلومتر مرز آبی، ۷۸۶ کیلومتر مرز خشکی و ۳۰۰ کیلومتر مرز مشترک دریایی)، مرز ایران و ترکیه 1/۵۶۶ کیلومتر (2/۵۲۴ کیلومتر مرز خشکی و 9/۴۱ کیلومتر مرز آبی)، مرز ایران و افغانستان 1/۹۱۹ کیلومتر (7/۲۳۷ کیلومتر مرز آبی و 4/۶۸۱ کیلومتر مرز خشکی)، و مرز ایران و عراق به عنوان طولانی‌ترین مرز کشور، ۱۶۰۸ کیلومتر است.[2]
خط مرزی ایران و عراق، در سمت جنوب از خط تالوگ (خط‌القعر) اروندرود در استان خوزستان شروع و تا خط‌الرأس کوه دالامپر بزرگ، محل میله مرزی سه گانه ایران- عراق و ترکیه در استان آذربایجان غربی ادامه می‌یابد. از کل مسافت مرزی میان این دو کشور - حدود ۶۰۰ کیلومتر آن - از کوه‌های دالامپر بزرگ تا دشت قصر شیرین را ارتفاعات و مناطق کوهستانی تشکیل می‌دهد و خط مرزی در این فاصله، اغلب از خط‌الرأس ارتفاعات عبور می‌کند. از دشت قصر شیرین در استان کرمانشاه تا دشت مهران در استان ایلام، حدود ۳۰۰ کیلومتر نیز نوار مرزی از کوه‌ها و قله‌های فرسایش‌یافته می‌گذرد. از دشت مهران تا مناطقی که شاخه‌های رودخانه کرخه وارد نواحی مرزی در غرب بستان در استان خوزستان می‌شود، مرز به طول ۴۰۰ کیلومتر از زمین‌های هموار و تپه‌ای عبور می‌کند. از این نواحی تا نهر خین کـه شـط‌العـرب (اروند) مـرز مشترک دو کشور را تشکیل می‌دهد، مرز به طول ۲۲۰ کیلومتر از زمین‌های باتلاقی رد می‌شود. بقیه طول مرز را از این نقطه تا دهانه اروندرود در ساحل خلیج فارس با مسافت ۸۴ کیلومتر، اروندرود را تشکیل می‌دهد.[3] مرز ایران و عراق، توسط 125 میله اصلی و بیش از 574 میله فرعی نشانه‌گذاری شده است.[4]
زاب کوچک (45 کیلومتر) در استان آذربایجان غربی، قزلجه‌سو (15 کیلومتر) در استان کردستان، کنگاگوش (75 کیلومتر)، الوند (55 کیلومتر)، قوره‌تو (34)، زیمکان و سیروان (42 کیلومتر) در استان کرمانشاه، چنگوله، تلخاب (4 کیلومتر)، کنجان‌چم (205 کیلومتر)، دویرج (25 کیلومتر) و میمه (25 کیلومتر) در استان ایلام، از مهم‌ترین رودخانه‌هایی هستند که با عراق، مرز مشترک دارند.[5]
کوه‌های قندیل،[6] سورن،[7] رندوله[8] و بابوله[9] نیز از جمله قله‌های مرزی دو کشور است.
از میان منابع نفتی دو کشور، 12 میدان نفتی به صورت مشترک در مناطق مرزی نفت‌شهر (سومار)، برزگان (ارتفاعات مرزی حمرین (عراق) روبروی موسیان (ایران) و مجنون (طلائیه) قرار دارد و به صورت مشترک مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.[10]
مهم‌ترین حوزه جمعیتی عراق نیز به صورت هلالی در مسافت ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتری مرزهای ایران تمرکز یافته‌اند؛ بیش از ۸۰ درصد جمعیت و تأسیسات و امکانات اقتصادی خدماتی فرهنگی و سکونت‌گاه‌های عراق در نیمه شرقی واقع است که به مرزهای ایران نزدیک است.[11] بالغ بر 12 میلیون نفر از ساکنان ایران نیز، در استان‌های هم‌مرز با کشور عراق ساکن هستند.[12]
از لحاظ زبانی، در دو سوی مرز، افراد به زبان‌های فارسی، عربی، کردی، ترکی، آشوری، ارمنی، مندایی و عبری تکلم می‌کنند و از لحاظ دینی، مسلمان، مسیحی و یهودی هستند.
از منظر فرهنگی- اجتماعی، مؤلفه‌هایی نظیر مذهب، مرجعیت دینی،[13] مهاجرت به دو سوی مرزها، مبارزه مشترک با حکومت بعث،[14] به قدرت رسیدن شیعیان در عراق،[15] دادوستد اقتصادی، گردشگری مذهبی،[16] پیوندهای قبیله‌ای و ازدواج میان ساکنین دو کشور،[17] موجب ارتباط عمیق مردم دو کشور خصوصاً در مناطق مرزی شده است.
در حال حاضر، 13 بازارچه مرزی تمرچین، قاسم‌رش و اشنویه در استان آذربایجان غربی، سیران‌بند، باشماق و سیف در استان کردستان، شوشمی، شیخ‌صالح، پرویزخان، تیله‌کوه و خسروی در استان کرمانشاه و مهران و دهلران در استان ایلام به عنوان بازارچه‌های رسمی مرزی و مرزهای خسروی (استان کرمانشاه)، مهران (استان ایلام) و شلمچه (استان خوزستان) به عنوان مرزهای رسمی تجاری میان دو کشور[18] و گذرگاه‌های مرزی باشماق، تمرچین، پرویزخان، چزابه، شلمچه، خسروی، سومار، شوشمی، شیخ‌صله، صالح‌آباد، خسروی، سیران‌بند، کیله، مریوان و مهران به عنوان گذرگاه‌های فعال در مرز دو کشور، در حال فعالیت هستند. 21 معبر غیر رسمی در شمال مرز دو کشور و 17 معبر غیر رسمی در جنوب مرز دو کشور مورد شناسایی قرار گرفته است که محل تردد غیر قانونی قاچاقچیان و اتباع ایران و عراق است.[19]
مرزهای مشترک با عراق، همواره صحنه درگیری‌های نظامی میان دو کشور بوده است؛ فاصله سال‌های 1347 تا 1353 و انعقاد قرارداد الجزایر(23 خرداد 1354/13 ژوئن 1975)، بالغ بر 100 مورد درگیری نظامی در مرزهای مشترک با عراق گزارش شده است.[20]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دولت عراق کوشید با حمله به مرزهای ایران، از حکومت نوپای جمهوری اسلامی ایران، امتیاز بگیرد؛ از بهمن 1357 تا شهریور 1359، در استان آذربایجان غربی 12 مورد، در استان کردستان 36 مورد، در استان کرمانشاه 283 مورد، در استان ایلام 195 مورد و در استان خوزستان 278 مورد تجاوزات مرزی توسط دولت عراق به خاک ایران به ثبت رسیده است.[21]
با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و تهاجم سراسری این کشور، مرزهای ایران در سه جبهه شمالی، میانی و جنوبی، مورد حمله قرار گرفت.
بر اساس طرح مانور ارتش بعث، هدف اصلی حمله عراق به ایران که جبهه جنوب بود، به عهده سپاه سوم عراق گذاشته شد. محورهای پیش‌بینی‌شده عملیات از سوی طراحان جنگ تحمیلی برای تهاجم یک ارتش کلاسیک، بر راه‌ها و معابر وصولی قرار داشت که به طور طبیعی روش خاصی از تهاجم را دیکته می‌کرد. از مشخصات بارز آن، استفاده از جاده به منظور تردد وسایل زرهی و پشتیبانی از تک (حمله) بود. بر همین اساس، سپاه سوم عراق نیز متناسب با معابر موجود در جبهه‌های جنوب، مانور خود را در چهار محور: الف) تنومه، شلمچه، خرمشهر؛ ب) نشوه، جفیر، اهواز؛ ج) عماره، چزابه بستان، سوسنگرد و د) فکه، شوش، دزفول طراحی کرده بود.[22]
در جبهه میانی، هدف عمده، تصرف بخش‌هایی از خاک جمهوری اسلامی بود تا امکان هرگونه واکنش از سوی رزمندگان اسلام به سمت بغداد از میان برود و با تأمین بغداد، اهداف اصلی در جنوب بهتر دنبال شود. محورهای حمله سراسری عراق در جبهه میانی عبارت بودند از: الف) قصر شیرین، سرپل ذهاب، پاتاق؛ ب) مندلی، سومار، نفت‌شهر؛ ج) مهران.[23]
در جبهه شمالی، سپاه یکم عراق با لشکر ۷ و ۱۱ مأموریت داشت ضمن حفاظت از منطقه و کنترل معارضان عراقی مخالف حکومت صدام، نیروهای ضدانقلاب اسلامی ایران را به منظور تجزیه کردستان و بخشی از آذربایجان غربی، تجهیز، تقویت و پشتیبانی کند.[24]
در حمله سراسری عراق علیه ایران، مرزهای هوایی کشور نیز مورد تهاجم عراق گرفت و اهداف اقتصادی، نظامی و مسکونی، در شهرهای ارومیه، تبریز، پیرانشهر، سنندج، قصر شیرین، گیلان غرب، اسلام‌آباد، کرمانشاه، همدان، ایلام، تهران، اصفهان، دهلران، شهرکرد، دزفول، اهواز، آبادان، خرمشهر و بوشهر، هدف حمله جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش عراق قرار گرفتند.[25]
پس از آغاز دفاع مردم ایران در مقابل متجاوزین و تا پایان خرداد 1361، در مجموع 11.200 کیلومتر از مناطق مرزی کشور آزاد شد و 1300 کیلومتر، در تصرف دشمن باقی ماند.[26]
با بازپس‌گیری خرمشهر (3 خرداد61) از دست اشغالگران و پیگیری سیاست تعقیب متجاوز، نیروهای ایران از مرز ایران و عراق عبور کرده و توانستند بخش‌های مهمی از خاک عراق را آزاد کنند؛ از ابتدای تیر 1361 تا مرداد 1367، علاوه بر آزادسازی 1250 کیلومتر دیگر از خاک ایران، 1565 کیلومتر از خاک عراق آزاد شد.[27]
با پذیرش قطعنامه 598، عراق دوباره در سه جبهه شمالی، میانی و جنوبی، به شکل گسترده‌ای به مرزهای ایران هجوم آورد و در سه روز ابتدایی، موفقیت‌هایی نیز کسب کرد، اما با مقاومت نیروهای نظامی و مردمی ایران، نتیجه عکس داد و عراق در 3 مرداد 1367، رسماً اعلام عقب‌نشینی کرد.[28] در ادامه، نیروهای ناظر سازمان ملل در امتداد مرزهای دو کشور قرار گرفتند و از 29 مرداد 1367، بین دو کشور رسماً آتش‌بس برقرار شد.[29]
[1]. پورحسن، ناصر و افسانه خوشناموند، «شکل‌گیری مرز نرم در روابط ایران و عراق در دوره پساصدام»، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، پاییز 1399، دوره 9، ش 34، ص 76.
[2]. توسلی، حمیدرضا، «مساحت ایران»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، 1391، ش 173، ص 39.
[3]. عباسی، محمدرضا و دیگران، «رتبه‌بندی مرزهای غرب و جنوب غرب کشور برای توسعه تجارت با عراق»، ماهنامه بررسی‌های بازرگانی، خرداد و تیر 1390، ش 47، ص 19 و20؛ ماده 1 پروتکل راجع به تعیین مرز رودخانه‌ای بین ایران و عراق.
[4]. ضمیمه شماره ۱ پروتکل راجع به علامتگذاری مجدد مرز زمینی ایران و عراق (شرح مرز زمینی ایران و عراق ۱۹۷۵).
[5]. زرقانی، سیدهادی و ابراهیم احمدی، «رمزگشایی کدهای ژئوپلیتیک عراق در تهاجم به ایران (با تأکید بر کد بازنمایی و تصویرسازی ژئوپلیتیک)»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای سیاسی، 1395، دوره 1، ش 4، ص 84.
[6]. اسماعیل‌زاده، یاسر، «تروریسم در خاورمیانه عامل تهدید امنیت ملی و منطقه‌ای؛ مطالعه موردی خشونت قومی در غرب ایران»، فصلنامه مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، 1395، دوره 2، ش 1، ص 2.
[7]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا و ایرج همتی، روزشمار جنگ ایران و عراق (کتاب بیست‌وهشتم: نخستین عملیات بزرگ در شمال‌غرب: والفجر 4)، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1396، ص 92.
[8]. قهرودی تالی، منیژه و دیگران، «شواهد یخچال‌های رندوله و بابوله در قلمرو مرزهای ایران»، ترکیه و عراق، دوفصلنامه کواترنری ایران، 1396، دوره 3، ش 11، ص 277.
[9]. همان.
[10]. امیری، علی و دیگران، «نقش متغیرهای ژئوپلیتیکی در چالش مرزی ایران و عراق»، فصلنامه علوم و فنون مرزی، 1393، سال 5، ش 3، ص 121.
[11]. عباسی، محمدرضا و دیگران، همان، ص 19.
[12]. دفتر ریاست روابط عمومی و همکاری‌های بین‌المللی، نتایج کلی شرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395 کل کشور، تهران، دفتر ریاست روابط عمومی و همکاری‌های بین‌المللی، 1397، ص 49.
[13]. پورحسن، ناصر و افسانه خوشناموند، همان، ص 80.
[14]. همان، ص 85.
[15]. همان، ص 87.
[16]. همان، ص 89.
[17]. جلیلیان، آذر، «مناقشات مرزی ایران و عراق در دوران پهلوی اول و تأثیر آن بر زندگی مردم خوزستان»، فصلنامه پژوهش در تاریخ، سال 4، ش 4، زمستان 1392، ص 84 و 85.
[18]. عباسی، محمدرضا و دیگران، همان، ص 20.
[19]. ضمیمه پروتکل مربوط به امنیت در مرز ایران و عراق - معبرهای نفوذی واقع در ناحیه شمالی مرز.
[20]. دری، حسن، کارنامه نبردهای زمینی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،1381، ص 33.
[21]. همان، ص 49-40.
[22]. همان، ص 52.
[23]. همان، ص 52 و 53.
[24]. همان، ص 53.
[25]. همان، ص 54.
[26]. همان، ص 82.
[27]. همان، ص 102.
[28]. همان، ص 160.
[29]. همان، ص 167.
