عملیات‌ها
عملیات کربلا 4
اعظم‌سادات حسینی
1811 بازدید
نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی عملیات کربلای 4 را در سال 1365 در غرب اروندرود (جنوب خرمشهر) در منطقه عملیاتی شلمچه طراحی و اجرا کرد.
پس از اجرای عملیات والفجر 8 در اواخر سال 1364 و موفقیت آن، مسئولان جمهوری اسلامی تصمیم گرفتند با هماهنگی و بسیج همه نیروها و امکانات کشور، عملیات گسترده‌ای را اجرا و کار جنگ را یکسره کنند. ازاین‌رو سال 1365 سال سرنوشت جنگ نامیده شد. طراحی عملیاتی بزرگ در ابوالخصیب و شرق بصره از ابتدای این سال در دستور کار سپاه پاسداران قرار گرفت. طرح نهایی و تاکتیکی عملیات در جلساتی که در روزهای پنجم، ششم و هفتم مهر 1365 تشکیل شد، به تصویب رسید.[1] این عملیات به نام عملیات سرنوشت‌ساز موسوم شده بود.[2]
محدوده عملیات کربلای 4، در قسمت جنوب غربی ایران و جنوب شرقی عراق، در منطقه عملیاتی شملچه تعیین شد. این محدوده در جنوب شرقی بصره قرار دارد و از شمال به آبگرفتگی زید، از شرق به خرمشهر، از جنوب به رودخانه‌های اروند و اروند صغیر و از غرب به کانال زوجی و شهرهای تنومه و الحارثه عراق محدود می‌شود.[3]
اهداف این عملیات عبارت بود از ایجاد موقعیت برتر سیاسی و نظامی برای ایران، انهدام نیروهای عراق در منطقه غرب اروند، پاسخ‌گویی به حمله‌های عراق به مناطق مسکونی، دستیابی به مواضع اجرای آتش عراق روی شهرهای آبادان و خرمشهر، نزدیک شدن به بصره و تأسیسات و بنادر حساس عراق و تصرف منطقه ابوالخصیب و محاصره نیروهای مستقر در شبه جزیره فاو و تهدید بصره از جنوب.[4]
سپاه پاسداران برای اجرای این عملیات درخواست 1500 گردان نیرو داشت تا از سه منطقه هور، شرق بصره و ابوالخصیب به نیروهای عراقی هجوم برد.[5] تأمین این تعداد نیرو (حدود 450 هزار نفر) مقدور نبود و سیصد گردان برای عملیات آماده شد. نیروها با عنوان سپاه صدهزار نفری محمد‌صلی‌الله‌علیه‌وآله سازمان‌دهی و پس از تجمع در استادیوم صدهزار نفری آزادی تهران، 12 آذر 1365 برای انجام عملیات به منطقه مورد نظر اعزام شدند.[6]
پس از ده ماه تلاش و بسیج امکانات کشور و تبلیغات گسترده برای تعیین سرنوشت جنگ، در شرایطی که منابع صنعتی، اقتصادی و مراکز آب و برق کشور هدف بمباران شدید عراق قرار داشت، دستور اجرای عملیات صادر شد.[7] چهار قرارگاه نوح (برای تأمین جناح چپ و پیشروی در مقابل جزیره مینو)، کربلا (برای مقابله با پاتک دشمن از مقابل جزیره ام‌الرصاص و پیشروی تا جاده‌های اطراف و تأمین کل منطقه عملیات)، قدس (برای عبور از تنگه و پیشروی در منطقه‌های پتروشیمی و ابوالخصیب) و نجف (برای عملیات در شمال منطقه پنج‌ضلعی در شلمچه تا جزایر بوارین و ام‌الطویله) سپاه پاسداران اجرای عملیات را بر عهده داشتند و یگان‌های متعددی از نیروی زمینی ارتش در خطوط مقدم و نیروی هوایی ارتش در پشتیبانی عملیات شرکت داشتند.[8]
قبل از اعلام رمز عملیات، در ساعت 21 سوم دی 1365 در محور قرارگاه قدس غواص‌ها به درون رودخانه اروند رها شدند؛ اما نیروهای دشمن با تیربار آن‌ها را زیر آتش گرفتند.[9] شواهد و قرائن نشان می‌داد که عراق از عملیات آگاه شده و مهم‌ترین معبر عملیات، یعنی دو طرف کم‌عرض آبی ام‌الرصاص را که از آن با عنوان تنگه عملیات یاد می‌شد، مسدود کرده بود.[10] البته با توجه به بی‌تحرکی دشمن در محورهای قرارگاه‌های نوح، کربلا و نجف شرایط عادی به نظر می‌رسید.[11]
عملیات در ساعت 22:30 سوم دی 1365 با رمز یا محمد‌صلی‌الله‌علیه‌وآله آغاز شد.[12]
هوشیاری عراق صرفاً متکی بر مشاهده تحرکات نیروهای ایران نبود و بیشتر به اطلاعات واصله از دستگاه جاسوسی آمریکا تکیه داشتند.[13] این همکاری را مقام‌های آمریکایی در اوج جریان اختلاف آمریکا با عراق بر سر اشغال کویت به‌وسیله ارتش عراق، در سال‌های آخر دهه 90 میلادی افشا کردند.[14] عراقی‌ها مقابله خود با عملیات کربلای 4 را نبرد «روز بزرگ» نام‌گذاری کرده بودند.[15]
با آغاز حمله سراسری، در محور قرارگاه‌های نجف، قدس، نوح و کربلا نیروها پیشروی و هدف‌هایی را نیز تصرف کردند. اما در جزیره بلجانیه، در محور قرارگاه کربلا، لشکر 14 امام حسین‌علیه‌السلام نتوانست نیروها را پیاده کند. قرارگاه قدس هم موفق به پاکسازی نوک جزیره ماهی نشد، اما در جزیره ام‌الرصاص نیروهای قرارگاه کربلا موفق به پیشروی شدند. وضعیت در منطقه شلمچه بهتر بود و از یگان‌های تحت امر قرارگاه نجف، لشکر 19 فجر توانست وارد پنج‌ضلعی شود و لشکر 57 حضرت ابوالفضل‌علیه‌السلام هم موفق به پیشروی شد. در جزیره مینو تیپ 33 المهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف از قرارگاه نوح به‌سختی توانست با تیپ 32 انصارالحسین‌علیه‌السلام از قرارگاه کربلا الحاق کند. لشکر 7 ولی‌عصر‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف از قرارگاه نوح نیز توانست وارد جزیره سهیل شود.[16]
ساعت 2:10 بامداد 4 دی شرایط تیپ انصارالحسین‌علیه‌السلام از قرارگاه کربلا و تیپ 33 المهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف از قرارگاه نوح نامناسب گزارش شد. پس از آن لشکر 8 نجف اشرف از قرارگاه کربلا نیز در شرایط بسیار سختی قرار گرفت. در ساعت 3:17 لشکر 7 ولی‌عصر‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف از قرارگاه نوح هم اعلام کرد که امکان پاکسازی بخشی از جزیره سهیل را ندارد. در قرارگاه‌های دیگر هم اوضاع مساعد نبود و نتیجه مورد نظر به دست نیامد.
در این عملیات برای نخستین بار خط عراق در شلمچه شکسته شد، اما امکان تداوم عملیات میسر نشد.[17] با توجه به وضعیت نیروها و عدم دستیابی به اهداف، در ساعت 23:45 چهارم دی 1365 دستور توقف عملیات صادر شد.[18]
در میان عوامل متعددی که سرنوشت عملیات کربلای 4 را رقم زد، دو عامل بیش از بقیه تعیین‌کننده بود: افشا شدن عملیات توسط اطلاعات واصله از دستگاه جاسوسی آمریکا و استفاده عراق از تجارب شکست در برابر عملیات والفجر 8 که توسط نیروهای ایران با موفقیت در فاو انجام شده بود.[19]
عراقی‌ها با تأکید بر گستردگی این عملیات با هدف تصرف بصره، در نظر داشتند بر پیروزی عراق تأکید کنند، ولی با وجود اینکه عملیات کربلای 4 از نظر هدف در چارچوب یک عملیات گسترده قرار می‌گرفت، به خاطر آنکه زمان درگیری محدود بود، از سوی بسیاری از محافل سیاسی نظامی به عنوان عملیات گسترده نهایی ایران تلقی نشد.[20]
در عملیات کربلای 4، 985 نفر از نیروهای ایران شهید و 8071 نفر مجروح شدند.[21]
پس از محقق نشدن اهداف عملیات کربلای 4، برای حفظ برتری سیاسی ـ نظامی جنگ به سود جمهوری اسلامی ایران و مقابله با رکود در جبهه‌های نبرد، عملیات کربلای 5 طراحی و در 19 دی اجرا شد.[22]
اواخر اردیبهشت ۱۳۹۴ اجساد ۱۷۵ غواص عملیات کربلای ۴ که در روستای ابوفلوس عراق تفحص شده بودند، به ایران منتقل شد.[23] طبق شواهد، این رزمندگان درحالی‌که بیشتر آن‌ها مجروح بوده‌اند، جلوتر از خط مقدم به اسارت دشمن درآمده و پیکرشان با دست‌ها و بعضاً با پاهای بسته‌شده در یک گور دسته‌جمعی دفن شده بود.[24]
در سالگرد عملیات کربلای 4 در سال 1397، محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام و فرمانده سابق سپاه پاسداران، در فضای مجازی نوشت که عملیات کربلای 4 برای فریب دشمن انجام شد. برخوردهای متفاوتی با این نوشته صورت گرفت[25] و محسن رضایی در پاسخ به آن‌ها گفت منظورش این بوده که 24 ساعت بعد از آغاز عملیات، این عملیات تبدیل به عملیات فریب شد. همچنین سرلشکر پاسدار قاسم سلیمانی، فرمانده لشکر 41 ثارالله در عملیات کربلای 4، گفت پس از اجرای عملیات کربلای 5 بود که عملیات کربلای 4 در ذهن دشمن به یک عملیات فریب تبدیل شد.[26]
یادمان شهدای عملیات کربلای 4 در منطقه عملیاتی در کنار اروندرود، برای بازدید کاروان‌های راهیان نور ایجاد شده است.[27]
[1]. انصاری، مهدی، فوزی، یحیی، لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌وچهارم: ماجرای مک‌فارلین، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1380، ص19.
[2]. همان، ص21.
[3]. پوراحمد، احمد، جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1386، ص312.
[4]. همان، ص323.
[5]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ دوم، 1389، ص76.
[6]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: سوره سبز، چ بیست‌ودوم، 1391، ص132؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ش2178، 12/9/1365، ص1.
[7]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج3: فاو تا شلمچه، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ ششم، 1387، ص115.
[8]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص132؛ نگین ایران، ش53، تابستان 1394، ص68؛ اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3: تنبیه متجاوز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1379، ص238 و 240.
[9]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص234 و 239.
[10]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص132.
[11]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص239 و 240.
[12]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص132، نگین ایران، ش53، تابستان 1394، ص68؛ اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص240.
[13]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج3، ص117.
[14]. ابوغزاله، عبدالحلیم، جنگ عراق و ایران، نادر نوروزشاد، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ دوم، 1390، ص226.
[15]. وفیق السامرایی، ویرانی دروازه شرقی، عدنان قارونی، تهران: معاونت انتشارات مرکز فرهنگی سپاه، 1377، ص110.
[16]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص241 و 242.
[17]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص132.
[18]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص243ـ241.
[19]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج3، ص118-116.
[20]. همان، ص121-118.
[21]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص243.
[22]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج3، ص127؛ جعفری، مجتبی، اطلس جنگ ایران و عراق، ص77.
[23]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق ج2، تهران: مرز و بوم، 1395، ص283.
[24]. روزنامه ابتکار، ش3717، 6/3/1396، ص1.
[25]. روزنامه شرق، ش3329، 9/10/1397، ص2.
[26]. روزنامه ایران عصر، ش6962، 10/10/1397، ص2؛ میرزایی، عباس، اطلس 41 ثارالله در هشت سال دفاع مقدس، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1395، ص27.
[27]. دهقان، احمد، زیارت با معرفت، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1396، ص237.
