لشکر 21 امام رضا (ع)
محسن شیرمحمد
38 بازدید
لشکر 21 امام رضا (ع) از جمله یگان‌های استان خراسان بود که در دفاع مقدس حضور داشت.
با آغاز جنگ تحمیلی، نیروهای سپاه پاسداران خراسان در منطقه جنوب با عنوان فرستادگان رضا (ع)، نخستین عملیات تهاجمی در این منطقه را تنها ۱۱ روز پس از تجاوز ارتش بعث عراق در ابتدای جاده خرمشهر بعد از کارخانه نورد اهواز (محور دب حردان) اجرا کردند. آن‌ها در عملیاتی محدود، ضمن متوقف کردن پیشروی دشمن در بخش‌هایی از محور عملیاتی، نیروهای عراق را به عقب راندند. در ادامه نیز نیروهای خراسان در سه محور دب حردان، تپه‌های الله‌اکبر و سوسنگرد و جبهه شوش در قالب گردان ابوذر، حر، مقداد، مالک، شهید رجایی و شهید بهشتی به مقابله با دشمن پرداختند.[1]
دی سال ۱۳۶۰، با اعزام ۱۹۸۵ نفر نیرو از خراسان، هسته اولیه یک تیپ شکل گرفت. چون این تاریخ همزمان با بیست و یکمین اعزام نیرو از خراسان بود، عنوان ۲۱ برای این یگان رزمی انتخاب شد و بدین ترتیب تیپ ۲۱ امام رضا (ع) تشکیل شد.[2] این تیپ به فرماندهی محمدمهدی خادم‌الشریعه در دی ۱۳۶۰ به عنوان اولین یگان رزمی خراسان با سه گردان جوادالائمه (ع)، امام حسن عسکری (ع) و ولی‌عصر (عج) خط پدافندی چزابه را تحویل گرفت. در اسفند نیز، تعدادی دیگر از گردان‌های استان خراسان، تیپ ۱۸ جوادالائمه (ع) را در فروردین ۱۳۶۱ تشکیل دادند و تیپ ۲۱ امام رضا (ع) خط پدافندی چزابه را به تیپ ۱۸ جوادالائمه (ع) تحویل داد و خود را برای حضور در عملیات بیت‌المقدس آماده کرد.[3]
پس از شهادت محمدمهدی خادم‌الشریعه در ۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۱، ولی‌الله چراغچی فرمانده تیپ ۲۱ امام رضا (ع) شد.[4]
تیپ 21 امام رضا (ع) در عملیات بیت‌المقدس (اردیبهشت 1361) در قالب قرارگاه قدس به همراه سایر یگان‌های ارتش و سپاه پاسداران شرکت کرد.[5] در این عملیات، این تیپ توانست ضمن تصرف خاکریز مرزی ایران در مسافتی به طول ۱۶ کیلومتر، در شمال جاده حسینیه گسترش یابد و ضمن وارد آوردن تلفات به دشمن، ادوات، تجهیزات، سلاح و مهمات غنیمت بگیرد. با پایان عملیات بیت‌المقدس، تیپ ۲۱ امام رضا (ع) از ۵ خرداد ۱۳۶۱ در خط پدافندی منطقه عملیاتی شمال اروندرود مستقر شد، سپس تا شروع عملیات رمضان به تحکیم مواضع و شناسایی راهکارهای جدید برای عملیات آتی پرداخت.[6]
22 تیر 1361 عملیات رمضان در شرق بصره طی 5 مرحله تا 7 مرداد 1361 با هدف تصرف نشوه، تنومه و پل بصره انجام شد.[7] تیپ 21 امام رضا (ع) با 6 گردان همراه با سایر یگان‌های ارتش و سپاه پاسداران در عملیات رمضان حضور داشت[8] که منجر به آزادسازی 250 کیلومتر مربع از خاک ایران و 80 کیلومتر از خاک عراق شد.[9]
اسفند 1362 عملیات خیبر در شمال بصره انجام شد که منجر به تصرف جزایر مجنون (عراق) شد؛[10] تیپ ۲۱ امام رضا (ع) نیز با ۵ گردان و یک گروهان ویژه در این عملیات شرکت کرد.[11]
20 بهمن 1364، عملیات والفجر ۸ با هدف تصرف فاو، با عبور نیروهای سپاه پاسداران از اروندرود آغاز شد[12] و این نیروها طی ۴۸ ساعت شهر فاو را تصرف کردند و بر خورعبدالله (تنها آبراه بندر ام‌القصر عراق) مسلط شدند.[13] در این عملیات، تیپ امام رضا (ع) توانست ضمن تصرف جزایر بوارین و ام‌الرصاص، بخشی از سلاح‌های سبک و سنگین دشمن را نیز منهدم کند[14] اما به دلیل فشار ارتش عراق در ۲۳ بهمن ۱۳۶4 از جزایر بوارین و ام الرصاص عقب‌نشینی کرد و پل احداث شده روی نهر خین نیز به دست نیروهای تخریب منهدم شد. این تیپ در ادامه عملیات و در ۲۷ بهمن ۱۳۶۴ برای تقویت یگان‌های مستقر در فاو، نیروهای خود را به فاو منتقل کرد.[15]
پس از عملیات والفجر ۸ در سال ۱۳۶۴، تیپ مستقل ۲۱ امام رضا (ع) به لشکر ۲۱ امام رضا (ع) ارتقا یافت[16] و در عملیات‌های کربلای 1، 4 و 5 با سازمان‌دهی ۲۰ گردان رزمی قدر، کوثر 1 و ۲، فجر 1 و ۲، الحدید 1 و ۲، فلق 1 و ۲، رعد، یاسین، نوح، نور، فتح، فجر، النازعات، صف، والعادیات، قائم و انصار‌المؤمنین، تعداد یگان‌ها و نیروهای آن افزایش یافت.[17]
9 تیر 1365، نیروهای تیپ 21 امام رضا (ع) همراه با سایر یگان‌های سپاه پاسداران در عملیات کربلای 1 حضور یافتند. این تیپ در همان روز دوم عملیات، شهر مهران را محاصره و سپس آزاد کرد.[18]
3 دی 1365 عملیات کربلای ۴ توسط سپاه پاسداران در کنار اروندرود با هدف نزدیک شدن به بصره انجام شد.[19] لشکر امام رضا (ع) نیز با 18 گردان در این عملیات حضور یافت.[20] البته به دلیل فشار دشمن به نیروها دستور عقب‌نشینی داده شد.[21]
19 دی 1365، عملیات کربلای 5 به فرماندهی سپاه پاسداران برای پیشروی در شرق بصره و تصرف شلمچه به اجرا درآمد که منجر به آزادسازی 75 کیلومتر مربع از خاک عراق شد.[22] لشکر ۲۱ امام رضا (ع) در این عملیات ۱۸ گردان پیاده را به کار گرفت و توانست ضمن تصرف شهر دوعیجی، بخشی از نیروها و ادوات دشمن را نیز در این منطقه منهدم کند؛ همچنین تنها در یک روز، ۲۱۰ نفر از نیروهای دشمن را به اسارت درآورد. این لشکر پس از عقب‌نشینی عراق از جزیره بوارین و ماهی، وارد این دو جزیره شد و این دو جزیره را تصرف، پاکسازی و تأمین کرد و غنائم به دست آمده را به عقب منتقل نمود. همچنین لشکر ۲۱ امام رضا (ع) توانست مناطق غرب نهر جاسم را نیز به تصرف درآورد.[23]
در آخرین روزهای جنگ، با توجه به تجاوز مجدد دشمن در حد فاصل ایستگاه حسینیه تا سه‌راهی جفیر و اشغال جاده اهواز – خرمشهر در ۳۱ تیر ۱۳۶۷، لشکر ۲۱ امام رضا (ع) با یک گردان برای مقابله با دشمن در این منطقه حضور یافت. البته همزمان با حضور این لشکر در منطقه، دشمن نیز عقب‌نشینی کرد و لشکر 21 امام رضا (ع) ضمن پاکسازی منطقه در خط پدافندی سمت راست جاده حسینیه به دژ مرزی مستقر شد.[24]
لشکر 21 امام رضا (ع) در دوران دفاع مقدس در حدود 60 گردان رزمی سازمان‌دهی کرد[25] و علاوه بر شرکت در 27 عملیات آفندی، در 22 عملیات پدافندی[26] از جمله در خطوط پدافندی چزابه، شلمچه، جاده خندق (هورالعظیم)، جزیره مجنون و ایستگاه حسینیه نیز حضور داشت.[27]
محمدمهدی خادم الشریعه، ولی‌الله چراغی، ابوالفضل رفیعی، اسماعیل قاآنی، محمدباقر قالیباف، محمدجواد مهدیانپور از سال 1361 تا پایان دفاع مقدس فرماندهی لشکر 21 امام رضا (ع) را بر عهده داشتند که 4 نفر از این فرماندهان به شهادت رسیدند. از این میان، محمدباقر قالیباف اکنون رئیس مجلس شورای اسلامی و اسماعیل قاآنی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران است. به جز محمدجواد مهدیانپور که از اهالی نیشابور بود، بقیه فرماندهان یگان ۲۱ امام رضا (ع) در دوران دفاع مقدس اهل مشهد بودند.[28]
لشکر 21 امام رضا (ع) تا سال ۱۳۷۲ در سازمان رزم نیروی زمینی سپاه پاسداران قرار داشت. در سال ۱۳۷۲ با ابلاغ تغییر رسته این یگان از پیاده به زرهی، سازمان رزم این یگان از عنوان لشکر به تیپ مستقل زرهی ۲۱ امام رضا (ع) تغییر یافت.[29]
[1]. موسوی عماد، سیدحسین، اطلس لشکر 21 امام رضا (ع) در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1403، ص 10.
[2]. وب سایت روزشمار عملیات‌های دفاع مقدس، «لشکر 21 امام رضا (ع)»، 17 خرداد 1402،
https://www.holydefensetimeline.com/news/54103.
[3]. موسوی عماد، سیدحسین، همان، ص 10.
[4]. همان، ص 11.
[5]. مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، از خونین شهر تا خرمشهر، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران، چ دوم،1373، ص 117.
[6]. موسوی عماد، سیدحسین، همان، ص 98.
[7]. عشوریون، احمدرضا، اطلس لشکر 14 امام حسین (ع) در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1402، ص 182.
[8]. موسوی عماد، سیدحسین، همان، ص 112.
[9]. حیدری باطنی، لیلا، «عملیات رمضان»، ویکی دفاع، https://wikidefa.ir.
[10]. میرزایی، رضا، حماسه‌های نامداران گمنام، تهران، بنیاد حقط آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس، چ چهل‌وچهارم، 1399، ص 444 و 469.
[11]. موسوی عماد، سیدحسین، همان، ص 176.
[12]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی - خوزستان در جنگ»، ج 1، تهران، صریر، 1389، ص 101.
[13]. احمدی‌پور، علی، شناسنامه ناوتیپ 13 امیرالمؤمنین در دوران دفاع مقدس، بوشهر، پلاک عشق، 1401، ص 22.
[14]. سایت مرکز اسناد، تحقیقات و نشر معارف دفاع مقدس و مجاهدت‌های سپاه، https://www.defamoghaddas.ir/index.php/%D9%85%D9.
[15]. موسوی عماد، سیدحسین، همان، ص 228.
[16]. وب سایت روزشمار عملیات های دفاع مقدس، همان.
[17]. موسوی عماد، سیدحسین، همان، ص 11.
[18]. همان، ص 242-240.
[19]. پوراحمد، احمد، جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، چ دوم، 1390، ص 312، 323.
[20]. موسوی عماد، سیدحسین، همان، ص 266.
[21]. رفاهیت، علی‌رضا و حسین احمدی، تاریخ شفاهی دفاع مقدس - روایت محمدنبی رودکی فرمانده لشکر 19 فجر، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1402، ص 450-447.
[22]. حیدری باطنی، لیلا، «عملیات کربلای 5»، ویکی دفاع،https://wikidefa.ir
[23]. موسوی عماد، سیدحسین، همان، ص275 و 288.
[24]. همان، ص 345.
[25]. همان، ص 58.
[26]. همان، ص 20 و 21.
[27]. همان، ص 11.
[28]. همان، ص 22 و23.
[29]. وب سایت روزشمار عملیات های دفاع مقدس، همان.
