جنگ‌افزار

توپخانه

فاطمه خادمی
3970 بازدید

توپخانه، مجموعه جنگ‌افزاری کارآمد و استراتژیک در جنگ‌های زمینی محسوب می‌شود که در دوران جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، نقش بسزایی در پیشبرد اهداف جنگی و پشتیبانی عملیات‌ها داشت.

توپخانه، یگان یا واحدی با مأموریت تخریب مواضع و تجهیزات دشمن با دامنه عملیاتی گسترده‌تر نسبت به سلاح‌های انفرادی در جنگ‌های زمینی است.[1] این یگان شامل مجموعه‌ای از جنگ‌افزار‌های پرتاب‌کننده گلوله توپ‌ و موشک‌[2] به صورت تیر‌منحنی یا تیر‌مستقیم است.[3] توپخانه‌ها براساس کالیبر (واحد اندازه‌گیری توپ) آن به توپخانه‌های سبک، ‌متوسط، ‌سنگین و ‌فوق‌سنگین، تقسیم می‌شوند[4] و واحدهای آن‌ها شامل تجهیزات، آماد (تدارکات)، مهمات و نیروهای آموزش‌دیده می‌باشد.[5]

پیدایش اولین سلاح‌های توپخانه به هشتصد سال قبل از میلاد مسیح‌‌علیه‌السلام برمی‌گردد که منجنیق یکی از آن‌ها بوده است.[6] با کشف باروت، مسلمانان آندلس علیه ارتش فرانسه در سال 724 و عثمانیان برای تسخیر قسطنطنیه (استانبول) در سال 831 از توپ‌های آتش‌زا استفاده کردند.[7] در زمان شاه عباس اول، در سال 1020 با تأسیس یک کارخانه توپ‌ریزی در اصفهان، توپ وارد قشون ایران شد.[8]

در جنگ جهانی اول، در توپخانه‌ها از توپ‌ها و گلوله‌های شیمیایی استفاده شد.[9] در جنگ جهانی دوم نیز، با استفاده از انواع سلاح‌های پیشرفته توپخانه، میدان جنگ به میدان آتش مبدل شد. 75درصد کشتارهای دو جنگ جهانی را به این سلاح نسبت می‌دهند.[10]

بعد از سال 1332، توپخانه‌های ایران به سلاح‌های آمریکایی مجهز شدند و واحد توپخانه سازماندهی و مرکز آموزش توپخانه در اصفهان فعال شد.[11]

توپخانه پدافند هوایی تکامل‌یافته در سال 1336، پایه‌گذاری شد و اعزام افراد به انگلستان و آمریکا برای طی دوره‌های آموزشی و سایت‌سازی آغاز شد.[12]

با حمله عراق به ایران، توپخانه صحرایی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نزاجا) با حدود هزار ‌قبضه توپخانه صحرایی در قالب 58‌ گردان وارد دفاع شد.[13] ارتش عراق نیز با حدود 1160‌ قبضه توپخانه صحرایی در قالب 68‌ گردان، 1200‌ قبضه توپ ضدهوایی و گردان‌های موشک‌های زمین‌به‌زمین اسکادبی وارد جنگ شده بود.[14]

از ابتدای جنگ، مراکز نظامی ـ صنعتی عراق، مانند تأسیسات پتروشیمی بصره به علت فاصله نیروهای ایرانی با مرز زمینی و نبود امکان ورود به خاک عراق، هدف آتش توپخانه ایران قرار گرفتند. همچنین اجرای آتش توپخانه روی مواضع موشک‌های ضد کشتی اگزوسه عراق در حوالی دهانه اروند‌رود به منظور پشتیبانی از نیروی دریایی ارتش در طرح اژدر (اسکورت کاروان‌‌های کشتی‌های تجاری و نفت‌کش) صورت گرفت.[15]

توپخانه‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران، در سال 1359، پشتیبانی عملیات‌هایی را بر عهده داشتند از جمله آزادسازی سوسنگرد در 26 آبان، سومار (عاشورا) در 28 آبان، کلینه و سیدصادق (مرحله 1) در سرپل‌ذهاب در 28 آذر، تنگ‌حاجیان (گیلان‌غرب) در 14 دی، نصر (کرخه‌کور ـ هویزه) در 15 دی، میمک (خوارزم) در 19 دی، آفندی کلینه و سیدصادق (مرحله 2) در سرپل‌ذهاب در 15 اسفند. همچنین در نیمه اول 1360، پشتیبانی عملیات‌های بازی‌دراز 1 در دوم اردیبهشت، خیبر (امام علی‌علیه‌السلام) در 31 اردیبهشت، بازی‌دراز 2 (رجایی و باهنر) در 11 شهریور، تپه‌های الله‌اکبر (نصر) در 11 شهریور[16] در نواحی غرب و جنوب کشور را بر عهده داشتند.‌[17]

در نیمه دوم 1360، پشتیبانی یگان‌های توپخانه صحرایی و پدافند هوایی از عملیات ثامن‌الائمه‌علیه‌السلام در 5 مهر، به شکست محاصره آبادان منجر شد و در عملیات طریق‌القدس در 8 آذر، آزادسازی بستان را به همراه داشت. همین‌طور چند ماه بعد، آتش‌های پشتیبانی توپخانه‌های ارتش در عملیات فتح‌المبین در 2 فروردین 1361، باعث آزادسازی منطقه‌ای وسیع در جنوب ایران شد.[18]

فرمانده کل سپاه بعد از عملیات فتح‌المبین، حسن تهرانی‌مقدم را مسئول هماهنگی آتش‌های توپخانه سپاه معرفی کرد.[19] اولین گروه توپخانه در پاییز 1361 به وسیله تهرانی‌مقدم به نام گروه 61 محرم، تشکیل شد.[20]

آتش پشتیبانی 29 گردان توپخانه صحرایی و 8 گردان توپخانه پدافند هوایی در ‌غرب کارون، در 3‌ خرداد ‌1361 باعث آزادسازی خرمشهر شد.[21]

بعد از عملیات بیت‌المقدس، دستور راه‌اندازی توپخانه سپاه صادر و این توپخانه تشکیل شد.[22] همچنین مرکز آموزش‌های تخصصی واحد توپخانه‌ سپاه در پادگان شهید صدوقی در منطقه دارخوین راه‌اندازی شد.[23]

آتش پشتیبانی توپخانه‌‌های ارتش و سپاه در عملیات رمضان در 22 تیر 1361 برای انهدام نیروهای دشمن در مرز، از کوشک تا اروندرود، در سه مرحله اجرا و انواع توپ صحرایی، ضد‌هوایی و مهمات جنگ‌افزارهای توپخانه غنیمت گرفته شد.[24]

عملیات مسلم‌بن‌عقیل در 9 مهر 1361، با اهداف عقب راندن دشمن از غرب سومار، آزادسازی ارتفاعات مرزی و پیشروی به سوی شهر مندلی عراق، با کمک آتش پشتیبانی توپخانه‌‌های ارتش و سپاه انجام شد.[25]

پس از عملیات رمضان، عملیات محرم در 10 آبان 1361، به منظور تأمین اهدافی در خاک عراق در ارتفاعات حمرین با پشتیبانی توپخانه‌‌ها اجرا و مناطق وسیعی از جمله زبیدات عراق و تأسیسات نفتی منطقه آزاد شد.[26]

آتش‌ پشتیبانی توپخانه‌های صحرایی و پدافند هوایی در عملیات‌ والفجر4 در 27 مهر 1362 در مریوان، تلفات سنگینی به دشمن وارد و آن‌ها را مجبور به عقب‌نشینی کرد.[27]

توپخانه‌های صحرایی با 23 گردان، از عملیات‌ خیبر در 3‌ اسفند 1362 در کرانه شرقی ‌هورالعظیم و نیز با سه گردان،‌ از عملیات بدر در 19‌ اسفند 1363 در جزایر مجنون پشتیبانی کردند.[28]

در عملیات والفجر 8 در 20 بهمن 1364 در منطقه فاو و پیرامون آن، یگان‌های توپخانه‌ در 2 قرارگاه اجرایی سپاه و ارتش با آتش حداکثری از نیروها پشتیبانی کردند.[29] احداث مواضع توپخانه با زیرسازی مناسب در شرایط سخت منطقه از ابتکارات این عملیات در دفاع مقدس است.[30]

در عملیات کربلای 5 در 19 دی 1365 در شلمچه، به علت نیاز به آتش قوی و پرحجم برای پشتیبانی این عملیات، بخشی از یگان‌های توپخانه ارتش به خاطر محدودیت مهمات و زمان برای انتقال یگان توپخانه از مناطق دوردست، در شلمچه بسیج شدند. توپخانه در پیروزی این عملیات و شکستن دروازه‌های شرق بصره، نقش مؤثر و تعیین‌کننده‌ای داشت.[31]

گسترش رزمی گروه‌های پنج‌گانه توپخانه جمهوری اسلامی ایران در هشت سال جنگ تحمیلی، شامل گروه 11 در شمال غرب، گروه 44 در غرب و گروه‌های 33، 55 و 22 در جنوب بود.[32]

رسته توپخانه نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در فاصله سال‌های 1357 تا 1367 برای برقراری امنیت در برابر شورش‌های جدای‌طلبانه اوایل پیروزی انقلاب و در جنگ تحمیلی، نقش مهم و مؤثری داشت و در هشت سال دفاع مقدس، حدود پنجاه میلیون گلوله شلیک کرد. آمار شهدای توپخانه ارتش، 1450 نفر است.[33]

بعد از جنگ تحمیلی، توپخانه نیروی زمینی سپاه، نیروهای کارآمد بسیاری در قالب شصت گردان سازماندهی‌شده متخصص داشت. توپخانه سپاه نیز 1500 شهید تقدیم کشور کرده است. این یگان، بازسازی خود را از سال 1368 و با تقسیم امکانات سپاه میان نیروهای زمینی، هوایی، دریایی، بسیج، قدس و شکل‌گیری لشکرها و تیپ‌ها  آغاز کرد.[34]

[1]. سیوندیان، محسن، آتشباران، اصفهان: ستارگان درخشان، 1394، ص31.

[2]. رستمی، محمود، فرهنگ واژه‌های نظامی، تهران: ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1378، ص294.

[3]. اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، تهران: دانشگاه فرماندهی و ستاد آجا، 1394، ص58.

[4]. سیوندیان، محسن، آتشباران، ص31.

[5]. رستمی، محمود، فرهنگ واژه‌های نظامی، ص294.

[6]. اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، ص11.

[7]. همان، ص12 و 14 و 15.

[8]. همان، ص30.

[9]. همان، ص23.

[10]. همان، ص24 و 399.

[11]. همان، ص48؛ آراسته ناصر، بختیاری مسعود، توپخانه در دفاع مقدس، تهران: ایران سبز، 1391، ص20.

[12]. آراسته، ناصر، بختیاری، مسعود، توپخانه در دفاع مقدس، ص20.

[13].همان، ص80.

[14]. همان، ص79.

[15]. همان، ص60ـ56.

[16]. اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، ص103 و 104 و 127ـ125.

[17]. محمدی ودود، سیدحسین، ارتش در گذار از بحران‌های انقلاب، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1393، ص817ـ811.

[18]. اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، ص128 و 156 و 168.

[19]. همان، ص357.

[20]. ناصر، کاوه، ذوالفقار ولایت، تهران: نوآوران سینا، 1392، ص60.

[21]. اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، ص188.

[22]. همان، ص357.

[23]. همان، ص366.

[24]. همان، ص215 ـ205.

[25]. ارتش در گذر تاریخ، تهران: دافوس، 1391، ص130.

[26]. اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، ص216.

[27]. همان، ص 90 و 93 و 94.

[28]. آراسته، ناصر، بختیاری، مسعود، توپخانه در دفاع مقدس، ص71ـ69.

[29]. اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، ص239.

[30]. همان، ص260.

[31]. همان، ص276 و 290.

[32]. آراسته، ناصر، بختیاری، مسعود، توپخانه در دفاع مقدس، ص59.

[33]. همان، ص84.

[34]. سیوندیان، محسن، آتشباران، ص361.