مکان‌ها

اروندرود

مرضیه عابدینی
155 بازدید

اروندرود رودخانه‌ای بزرگ در جنوب غربی ایران و هم‌مرز با عراق است که رزمندگان اسلام در عملیات والفجر 8 در بهمن سال 1364  با عبور از آن، بندر فاو را به تصرف درآوردند.

اروند در زمان هخامنشیان به نام تیگر یا تیگرا به معنی تند و تیز و چالاک نامیده می‌شد.[1] تا سه هزارسال پیش از میلاد مسیح (ع)، اروندرود وجود نداشت و رودخانه‌های دجله، فرات و کارون جداگانه به  خلیج فارس می‌ریختند. با سقوط ساسانیان و به دلیل عدم مراقبت، سدها شکسته شد و دو رودخانه دجله و فرات در القرنه به هم پیوستند و اروندرود را  به طول 175 کیلومتر تشکیل دادند.

هم‌اکنون 81 کیلومتر از اروندرود (از محل پیوستن نهرخین به این رودخانه تا دهانه آن در خلیج فارس)؛ مرز مشترک ایران و عراق است. عرض اروند بین 500 تا 1000متر و عمق آن بین 9 تا 15متر در هنگام جزر و مد  در نوسان است و در عین حال برای کشتیرانی مناسب است. اروندرود را به علت جزر و مدها و نوع جریان آب (جریان آرام در سطح و جریان سریع و متلاطم در عمق)، رودخانه وحشی نیز می‌نامند.[2]

 در این رودخانه در طول روز، دو جزر و دو مد اتفاق می‌افتد که در زمان مَد، جریان آب به سمت بصره حرکت می‌کند و در هنگام جَزر، در جهت عکس.[3] جزر و مد هر شش ساعت یک بار اتفاق می‌افتد؛  به دلیل  همین جزر و مدها و گرداب‌هایی که در عمق آب تشکیل می‌شود، سرعت آب  در عمق، در برخی اوقات  به 70 کیلومتر بر ساعت می‌رسد.[4]

آب اروند از رودخانه‌های دجله و فرات که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند و از رودخانه‌های کارون، کرخه، زاب بزرگ، زاب کوچک، دیاله، بکور، سیروان و الوند که همگی از ایران سرچشمه می‌گیرند، تأمین می‌شود و از نظر حجم 67 درصد آب اروندرود از رودهای ایران است. پوشش ساحلی اروندرود پوششی از «چولان» بوته‌های بلند و «نی» است و عمق نخلستان‌های آن بین دو تا پنج کیلومتر متغیر است و به ‌وسیله کانال و نهرهای مصنوعی عمود بر اروندرود، در حالت مد آبیاری می‌شوند.[5]

آبادان بزرگترین بندر صادراتی محصولات نفتی ایران و خرمشهر از بنادر مهم بازرگانی خارجی و بندر خسروآباد از کشور ایران و  بنادر بصره و فاو[6] در عراق، از جمله بنادر مهم این آبراه هستند.[7]

شهر اروندکنار از توابعِ آبادان، به شکل خطی و پیوسته در حاشیه اروندرود و با تجمیع 12روستا شکل گرفته است.[8]

از آغاز تشکیل کشور عراق در پایان جنگ‌ جهانی ‌اول، همواره ادعاهای غیرحقوقی این کشور بر مالکیت کامل اروندرود، از مباحث اصلی اختلافات مرزی ایران و عراق بود که سرانجام بر اساس معاهده 1975 الجزایر، ژرفگاه (خط‌القعر یا خط تالوگ) رودخانه به عنوان خط مرزی تعیین شد.

 پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357  رژیم بعث بارها از  حق مالکیت خود بر این آبراه سخن گفت و در پی آن،  در خرداد 1358 با اعزام ناوچه‌های گشت‌زنی به تقویت پاسگاه‌های مرزی خود در ساحل اروند پرداخت و بالگردهای آن کشور نیز برفراز اروندرود به پرواز درآمدند. همین موضوع، یکی از بهانه‌های  حمله سراسریِ ارتش رژیم بعث به مرزهای جمهوری اسلامی ایران در 31 شهریور 1359  بود.

با شروع جنگ تحمیلی و نظر به شرایط اروندرود و  به دلیل عریض ‌بودن و تأثیرات ناشی از جزر و مد خلیج ‌فارس بر این رودخانه که هرگونه عملیات نظامی را با محدودیت مواجه می‌ساخت، نیروهای نظامی ایران و عراق تأسیسات نظامی و غیرنظامی مستقر در ساحل دو طرف  را زیر آتش توپخانه قرار می‌دادند. در دومین ماه جنگ تحمیلی، ارتش عراق در حالی که از ساحل جنوبی این رودخانه، آبادان را می‌کوبید، از سمت شمال این شهر پیشروی کرد و در روز 9 آبان 1359 با عبور از بهمن‌شیر (شاخه‌ای از رود کارون در خوزستان) به نزدیکی اروندرود رسید. دشمن سعی داشت با پیشروی از جاده خسروآباد تا شهر اروندکنار در اراضی شمالی این رودخانه استقرار یافته و بر آن تسلط کامل یابد اما با مقابله مدافعان آبادان عقب رانده شد.[9]

رژیم بعث پس از عملیات بدر توسط نیروهای ایران در 20 اسفند 1363در جبهه جنوبی هورالهویزه و مشاهده ناتوانی خود  و توانایی ایران در به دست گرفتن ابتکار عمل، با کمک‌های مالی کشورهای عرب منطقه از جمله کویت و عربستان و حمایت‌های تسلیحاتی و تبلیغاتی غرب، دیوارهای دفاعی ایجاد کرد؛ در منطقه فاو و کناره‌های اروندرود، بسیاری از آبگیرها و نهرها را خشکاند و برای عملیات نیروهای زرهی خود، جاده‌های مناسب ایجاد کرد. دشمن در برخی مناطق دستگاه‌های استراق سمع و رادار رازیت کار گذاشت. عراق در ادامه طرح‌های دفاعی خود، تمامی سواحل غربی اروندرود را مین‌گذاری کرد و در خطوط جلوتر از آن، موانع خورشیدی همراه با مین‌های منوّر کار گذاشت و آن را در میان انواع سیم‌خاردار محصور ساخت. همچنین برای تسلط بر جاده‌های تدارکاتی ایران، دکل‌های بلندی در منطقه توسط دشمن نصب شد. عراق به موازات تمام این اقدامات امنیتی، پروازهای شناسایی و فیلم‌برداری و عکس‌برداری از مناطق انجام داد و از ماهواره‌ها و آواکس‌های غرب نیز بهره گرفت.

ایران پس از عملیات بدر، منطقه فاو را به خاطر داشتن ارزش نظامی، سیاسی از جمله قطع ارتباط با خلیج فارس و همسایگی با کویت و تسلط بر شمال خلیج فارس برای انجام عملیات انتخاب کرد. از ابتدای جنگ، در این منطقه عملیاتی صورت نگرفته و تنها جوش و خروش اروندرود برای دشمن حجت بود که ایران هرگز نخواهد توانست از آن عبور کرده و به عمق خاک عراق نفوذ کند، اما این نقطه به دلایلی مانند باتلاقی بودن زمین،که قدرت هرگونه مانوری را از دشمن می‌گیرد، ساکت بودن منطقه، عقبه کوتاه و کم عمق بودن هدف و تسلط آتش توپخانه و خمپاره برآن، فرماندهان ایران را بر آن داشت که پس از طرح‌های مقدماتی، عملیاتی در منتهی‌الیه اروندرود به اجرا بگذارند. برای عبور از اروندرود از تجربه عملیات بدر و خیبر استفاده و پل‌هایی برای عبور نیروها ساخته و آماده شد.[10] پس از ماه‌ها آموزش، تدارک، شناسایی، آماده‌سازی منطقه و انتقال نیرو، سرانجام عملیات والفجر8 با عبور از اروندرود در حد فاصل خسروآباد تا رأس‌البیشه و ورود به شبه‌جزیره فاو در تاریخ 20/11/1364 انجام شد و تمامی اهداف عملیات با وجود آتش سنگین عراق و بمباران شیمیایی محقق شد.[11]

با پایان جنگ و به رسمیت شناختن دوباره قرارداد 1975 الجزایر توسط عراق، اروندرود دیگر بار حیات خویش را بازیافت هرچند که به علت انباشته شدن از گل‌ولای و لاشه‌های کشتی‌های غرق شده قابلیت کشتیرانی کشتی‌های بزرگ تجاری را تاحدی از دست داده بود.[12]

شهید حسن یزدانی از نیروهای اطلاعات و عملیات «لشکر 41 ثارالله» و از شهدای «عملیات والفجر8 » است که در کارنامه خود 30 بار عبور از اروندرود را به ثبت رسانده است.[13]

 هم اکنون یادمان شهدای والفجر8 در سی کیلومتری آبادان و ازرق، روبروی شهر فاو عراق و در ساحل شمالی اروندکنار قرار دارد و در علاقمندان برنامه کاروان‌های راهیان نور  از آن بازدید می‌کنند. در روز عاشورای 1380 ش نیز  8 شهید گمنام دفاع مقدس با حضور مردم منطقه اروندکنار، کاروان‌های راهیان نور، نیروهای لشکر 25 کربلا (سپاه پاسداران) و ارتش تشییع و در این یادمان به خاک سپرده  شدند.[14]

در باب اروندرود کتاب‌های مختلفی نوشته شده است. اروند به قلم  مجتبی و محمدرضا نیک‌رهی،  اروند یادمان‌های جنوب: قطعه‌ای از آسمان به قلم مصطفی احمدی و رازهای اروند به قلم مسعود فرشیدنیا و سوسن رحمانیان از آن جمله‌اند.


[1] . یوسفی، محمد، پیوستنگاه کارون و اروندرود یا تاریخ خرمشهر، [بی جا]، [بی نا]، چ دوم،1350، ص27.

[2] . پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی1: خوزستان در جنگ، تهران، صریر، 1389، ص78.

[3] . راهنمای زائران راهیان نور مناطق عملیاتی جنوب، موسسه عماد، تهران، کتاب یوسف، چ دوم، 1389، ص108.

[4] . فرشیدنیا، مسعود و سوسن رحمانیان، رازهای اروند، سه شب جنگ در اروندرود، جهرم، بونیز، 1392، ص29.

[5] . پورجباری، پژمان، همان، ص78.

[6] . هاتف، محمود، روابط ایران و عراق و مسئله اروندرود، تهران، پاژنگ،1371، ص48.

[7] . پورجباری، پژمان، همان، ص78.

[8] . فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خوزستان، شهرستان‌های آبادان، خرمشهر، دشت آزادگان و ضمائم آنها در دوران دفاع مقدس، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1385، ص63 و65.

[9] . پورجباری، پژمان، همان، ص79.

[10] . سمیعی، علی، کارنامه توصیفی عملیات رزمندگان اسلام در طول هشت سال دفاع مقدس: لشکر 16قدس گیلان، تهران، سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی،1376، ص209 و 210 و211.

[11] . راهنمای زائران راهیان نور مناطق عملیاتی جنوب، ص110.

[12] . پورجباری، پژمان، همان، ص79.

[13] . خبرگزاری ایسنا، 1392، کد خبر92021711495.

[14] . راهنمای زائران راهیان نور مناطق عملیاتی جنوب، ص112.