آر. اف-4

محسن شیرمحمد
29 بازدید

 آر. اف-4 هواپیماهای شناسایی نیروی هوایی ارتش است که در دفاع مقدس برای عکس‌برداری هوایی از جبهه‌های نبرد و اهداف نظامی در داخل خاک دشمن مورد استفاده قرار گرفت.

کمپانی مک‌دانل داگلاس (آمریکا) در سال 1963‌‌[1] با انجام برخی تغییرات در هواپیمای فانتوم (اف4) آن را به آر. اف-4 تبدیل کرد. ظاهر این هواپیما همانند نوع شکاری آن است و فقط در قسمت دماغه، محل‌هایی برای نصب انواع دوربین و رادار ایجاد شده است. تجهیزات ناوبری این هواپیما در مقایسه با نوع شکاری  آن پیشرفته‌تر است. این هواپیما به دلیل انجام مأموریت‌های شناسایی هیچ‌گونه سلاحی حمل نمی‌کند و قادر به درگیری هوایی نیست.‌‌[2] در این هواپیما خلبان کابین جلو هدایت هواپیما را به عهده دارد و خلبان کابین عقب عکس‌برداری و ناوبری را انجام می‌دهد.‌‌[3]

آمریکا به صورت گسترده از سال 1967 در جنگ ویتنام از هواپیمای آر. اف- ۴ استفاده کرد. آمریکا در ابتدا حاضر به فروش این هواپیمای پیشرفته به کشورهای متحد خود نبود، حتی در جریان جنگ شش‌روزه اعراب و رژیم صهیونیستی (1967)، آمریکا با درخواست رژیم صهیونیستی برای واگذاری آر. اف-۴  به این کشور مخالفت کرد و این هواپیماها با هدایت خلبانان آمریکایی از پایگاه خود در آلمان پرواز و از مناطق درگیری به نفع ارتش رژیم صهیونیستی عکس‌برداری کردند.‌‌[4]

 در سال 1350ش. ایران نخستین هواپیماهای آر. اف-4 را از آمریکا خرید و به تدریج 16 فروند از این نوع هواپیماها به نیروی هوایی ارتش ایران ملحق شد و توان عکس‌برداری هوایی در ایران افزایش یافت.‌‌[5]

 این هواپیماها در ماجرای ظفار در عمان (1352 تا 1355) هم از سوی ایران به منطقه اعزام و عکس‌برداری هوایی می‌کردند.‌‌[6]

 در شهریور 1359 و قبل از آغاز جنگ تحمیلی، پایگاه مهرآباد دارای 8 فروند آر. اف-4 آماده عملیات، به همراه 7 خلبان کابین جلو و 17 خلبان کابین عقب برای هدایت این هواپیماها داشت.‌‌[7]

یکم مهر 1359 و یک روز پس از حمله هوایی ارتش بعث عراق به ایران، عملیات گسترده هوایی ایران علیه پایگاه‌های نظامی دشمن انجام شد[8] و به منظور مشخص شدن نتایج این عملیات، اولین پروازهای شناسایی به وسیله هواپیمای آر. اف-4 بر روی پایگاه حبانیه عراق صورت گرفت و از مناطق بمباران شده عکس‌برداری شد.[9]

از جمله تجهیزات عکس‌برداری هوایی آر. اف- 4، دوربین کی. ای ۹۰ بی با لنز ۲۴ اینچ است که مخصوص عکس‌برداری پانارومیک و ارتفاع بالاست. این دوربین به ویژه هنگام عملیات‌های بزرگ نظامی کمک شایان و حیاتی به رزمندگان اسلام در بررسی خطوط جبهه نبرد داشت.‌‌[10] با استفاده از این دوربین، خط لجمن (لبه جلویی منطقه نبرد) عکسبرداری و آخرین وضعیت نیروهای دشمن مورد بررسی قرار می‌گرفت.‌‌[11]

هواپیماهای آر. اف-4 نقش مؤثری در طراحی عملیات مختلف در دفاع مقدس از جمله ثامن‌الائمه (مهر 1360)،‌‌[12] فتح‌المبین (فروردین 1361 )،‌‌[13] بیت‌المقدس (اردیبهشت و خرداد 1361)‌‌[14] و والفجر-8 (بهمن 1364) داشت.‌‌[15]

به عنوان نمونه در عملیات ثامن‌الائمه پروازها انجام می‌شد و عکس‌های گرفته شده همراه با ضمائم به وسیله هواپیمای جت‌ فالکن به پایگاه امیدیه اهواز فرستاده و از آنجا از راه زمینی به قرارگاه ستاد لشکر 77 ارتش (فرماندهی عملیات) در نزدیکی ماهشهر ارسال می‌شد. در آنجا افسران اطلاعاتی لشکر روی عکس‌ها کار می‌کردند.‌‌[16]

موضوعی که در مأموریت‌های آر. اف-4 مورد توجه قرار داشت، حفاظت از اطلاعات پرواز بود. برای لو نرفتن مأموریت‌ها گاهی پس از بلند شدن آر. اِف-4 از پایگاه، حتی رادارِ مراقب نیز از مقصد واقعی آن مطلع نمی‌شد.[17]

ابتدای جنگ تحمیلی هواپیماهای آر. اف-4 به ‌صورت پنهان و تک‌فروندی از نقاط مختلف و در ارتفاع پایین وارد خاک عراق می‌شدند و مأموریت خود را انجام می‌دادند.[18] اما از اواسط جنگ به بعد با ورود انواع هواپیماهای میراژ و سپس میگ-25 و همچنین سامانه‌های پدافندی پیشرفته مانند رولاند به شبکه پدافندی عراق، کار برای هواپیماهای شناسایی سخت‌تر شد. البته بارها به دلیل اطلاع دشمن از انجام عملیات (آر. اف-4) یا آشفته بودن اوضاع جوّی پرواز شناسایی لغو و در روزهای متعدد تکرار می‌شد.‌‌[19]

فریدون ذوالفقاری، محمدرضا نوروزی،‌‌[20] علیرضا دریانیان، غلا‌مرضا خسروپور، حمیدرضا نادری‌نیا، مسعود کوروش و غلامعباس سلطانی از جمله شهدای خلبان آر. اف-4 در جنگ تحمیلی هستند.‌‌[21]

بعد از جنگ و اواخر تابستان 1367، هواپیماهای آر. اِف-4 از پایگاه مهرآباد به پایگاه شهید نوژه (همدان) منتقل شدند.‌‌[22] مرداد 1368 سامانه جدید سوختگیری هوایی توسط متخصصان جهاد خودکفایی نهاجا، بر روی آر.اف-4 نصب شد تا این هواپیما توان سوختگیری از بال بوئینگ 707 را پیدا کند.‌‌[23] همچنین یک فروند آر. اف-4 که در سال 1356 به دلیل فرود سخت آسیب دیده بود، در سال 1374 توسط متخصصان سازمان صنایع هوایی بازسازی و دوباره عملیاتی شد.‌‌[24]

7 آبان 1382 نیز یک فروند هواپیمای آر. اِف-4 طی یک پرواز تمرینی در نزدیکی زنجان دچار نقص فنی شد و در نزدیکی شهر ایجرود از توابع استان زنجان سقوط کرد و دو خلبان آن به شهادت رسیدند.‌‌[25]

[1]. Gunston,bill,SPY PLANES, New York, Arco Military Book,1988,p44.

[2]. شیرمحمد، محسن، گردان 11 شناسایی راهکنشی نیروی هوایی در دفاع مقدس، ماهنامه صف، ش 433، تیر 1396، ص 35.

[3]. شیرمحمد، محسن، «تنها در آسمان: گفتگو با سرتیپ دوم خلبان محمود کنگرلو»، بخش نخست، ماهنامه صنایع هوایی، ش 352، مرداد 1401، ص 12.

[4]. شیرمحمد، محسن، گردان 11 شناسایی راهکنشی نیروی هوایی در دفاع مقدس، ص 35 ؛ شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396،  ص28.

[5]. شیرمحمد، محسن، گردان 11 شناسایی راهکنشی نیروی هوایی در دفاع مقدس، ص 83.

[6]. شیرمحمد، محسن، «چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس»، ص 105 و 103.

[7]. گروه مؤلفین، تاریخ نبردهای هوایی دفاع مقدس، ج 1: تا آغاز تهاجم سراسری عراق، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، چ اول، 1393، ص 389.

[8]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص 136.

[9]. همان، ص 137.

[10]. شیرمحمد، محسن، گردان 11 شناسایی راهکنشی نیروی هوایی در دفاع مقدس، ص 33 ؛ شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص83.

[11]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص 180 تا 184.

[12]. شیرمحمد، محسن، «گردان 11 شناسایی در عملیات شکست حصر آبادان»، فصلنامه اقتدار هوایی، ش 13، تابستان و پاییز 1400، ص 29 و 30.

[13]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص 205 تا 207

[14]. همان، ص 210 تا 213.

[15]. همان، ص 242 تا 245.

[16]. شیرمحمد، محسن، «گردان 11 شناسایی در عملیات شکست حصر آبادان»، ص 29 و 30.

[17]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص 209.

[18]. همان، ص 252.

[19]. همان، ص 252 تا 254.

[20]. همان، ص 245.

[21]. همان، ص 141،223،227،229 و 260.

[22]. همان، ص 269.

[23]. همان، ص 205 تا 207.

[24]. همان ، ص 115تا 117.

[25]. همان، ص 274 و 275.