قطعنامه شورای امنیت
مریم آخوندیان
32 بازدید
شورای امنیت سازمان ملل به عنوان نهادی که ادعای برقراری امنیت در جهان و کنترل تنش‌های بین کشورها را به عهده دارد، در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران 16 قطعنامه درباره این جنگ صادر کرد.
طبق ماده 51 منشور سازمان ملل متحد، هر کشوری که مورد تجاوز قرار گیرد، باید از همه ابزار و ادوات نظامی برای دفاع از تمامیت ارضی خود استفاده کند. این کشور باید بلافاصله شورای امنیت سازمان ملل را در جریان قرار دهد و از این شورا درخواست برگزاری جلسه فوری کند.[1]
شورای امنیت به درخواست دبیرکل سازمان ملل، در دومین روز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تشکیل جلسه داد و کورت والدهایم (دبیرکل) بیانیه‌ای صادر کرد. در این بیانیه نسبت به وضعیت رو به گسترش بین ایران و عراق ابراز نگرانی شد. دولت ایران این بیانیه را رد کرد و البته خواسته مشخصی مطرح نکرد. پاسخ ایران نسبت به درخواست سازمان ملل مبنی بر انتخاب کشوری همچون الجزایر به عنوان میانجی نیز منفی بود. پیش‌تر و بنا به اختلافات مرزی که بین ایران و عراق وجود داشت، الجزایر با میانجی‌گری، معاهده 1975 را با رضایت دو کشور به امضا رسانیده بود.
در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، شورای امنیت سازمان ملل متحد، 8 قطعنامه درباره این جنگ صادر کرد:
قطعنامه 479؛ 5 روز پس از صدور بیانیه ضعیف رئیس شورای امنیت، با پیگیری دبیرکل سازمان ملل، در 28 سپتامبر 1980/ 6 مهر 1359 شورای امنیت اولین قطعنامه را به پیشنهاد مکزیک در 5 بند صادر کرد. در این قطعنامه بدون اینکه مسئله تجاوز عراق و اشغال سرزمین‌های ایران را مطرح کند و خواستار بازگشت ارتش عراق به مرزهای بین‌المللی شود، صرفاً با اظهار نگرانی عمیق درباره وضعیت رو به گسترش میان ایران و عراق، از 2 کشور خواست بلافاصله از توسل بیشتر به قوه قهریه بپرهیزند و اختلافات خود را از راه‌های مسالمت‌آمیز و طبق اصول عدالت و حقوق بین‌المللی حل کنند. همچنین هرگونه پیشنهاد میانجی‌گری یا سازش یا توسل به سازمانهای منطقه‌ای را بپذیرند که منشور را تسهیل سازد.
شورای امنیت به جای برخورد قاطع با حمله عراق، تجاوز نظامی این کشور را «وضعیت بین ایران و عراق» خواند و قطعنامه‌ای خنثی از نظر حقوقی صادر کرد. این قطعنامه مورد قبول ایران قرار نگرفت ولی عراق این قطعنامه را پذیرفت.[2]
قطعنامه 514؛ شورای امنیت به غیر از قطعنامه‌ای که در هفتة اول آغاز جنگ صادر کرد، تا فتح خرمشهر ساکت بود. پس از شکست عراق در عملیات بیت‌المقدس (خرداد 1361) و با گذشت 50 روز از آزادسازی عمدة سرزمین‌های ایران، قطعنامه 514 را در 12 ژوییه 1982/ 21 تیر 1361 صادر کرد. در این قطعنامه، «برقراری آتش‌بس فوری»، «بازگشت نیروهای دو کشور به مرزهای بین‌المللی»، «احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی» و «عدم مداخلة کشورها در امور یکدیگر» مطرح شده بود.
در این قطعنامه سخنی از تجاوز، تعیین متجاوز، پرداخت خسارت‌های جنگ و نیز تنبیه متجاوز به میان نیامده بود و تضمینی برای امنیت و ثبات حقیقی وجود نداشت. این قطعنامه هیچ‌گونه فشاری بر عراق که با آغاز جنگ، صلح منطقه را نقض کرده بود، وارد نمی‌کرد. ایران این قطعنامه را ناعادلانه و محتوای آن را نامناسب تشخیص داد و از پذیرش آن خودداری کرد، ولی عراق آن را بی‌درنگ پذیرفت.[3]
قطعنامه 522؛ پس از دو عملیات رمضان (23 تیر1361) و مسلم‌بن‌عقیل (9 مهر1361)، نمایندة عراق طی نامه‌ای در اول اکتبر 1982/ 9 مهر 1361 از رئیس شورای امنیت سازمان ملل درخواست تشکیل جلسه کرد. پیرو این درخواست، جلسة شورای امنیت در 12 مهر 1361 به ریاست اردن تشکیل شد و سعدون حمادی، وزیر امور خارجه عراق در آن حضور یافت. وزیر امور خارجه کشور مغرب به نمایندگی از گروه کشورهای عرب و در حمایت از عراق در این جلسه سخنرانی کرد. نهایتاً سومین قطعنامه شورای امنیت در 4 اکتبر 1982/ 12 مهر 1361 به شماره 522 صادر شد و به اتفاق آرا به تصویب رسید. در این قطعنامه نیز همچون 2 قطعنامه قبلی، به جای کلمه جنگ، از عنوان «وضعیت میان ایران و عراق» استفاده شد و شورا با ابراز تأسف از طولانی شدن جنگ و افزایش برخورد بین دو کشور که منجر به خسارت سنگین انسانی و زیان مادی چشمگیر شده و صلح و امنیت را به خطر انداخته، خواستار آتش‌بس فوری و خاتمة همة عملیات‌های نظامی شد و تقاضای خود را برای عقب‌نشینی نیروها به مرزهای شناخته شدة بین‌المللی مجدداً تکرار کرد. این شورا همچنین از این که عراق آمادگی خود را برای اجرای قطعنامه 514 اظهار کرده، استقبال کرد و از ایران هم خواست چنین کند.
در این قطعنامه بر ضرورت اجرای اعزام ناظران ملل متحد برای بررسی، تأیید و نظارت بر آتش‌بس و عقب‌نشینی نیروها بدون تأخیر بیشتر، تأکید شده بود. همچنین از دولت‌های دیگر خواسته شده بود از همة اقداماتی که می‌تواند به ادامة اختلاف کمک کند، خودداری کنند. از دبیرکل سازمان ملل نیز خواسته شده بود ظرف 72 ساعت در مورد اجرای قطعنامه به شورای امنیت گزارش دهد. در این قطعنامه نیز به مانند قطعنامه‌های پیشین، به خواسته ایران توجه نشده بود و در بارة آغازگر جنگ و چگونگی تأمین خسارت‌های حملة عراق به ایران، مطلبی نیامده بود. ایران این قطعنامه را به دلیل جانبدارانه بودن آن، نپذیرفت. رژیم بعث عراق پس از تصویب این قطعنامه، علاوه بر حمله به مناطق مسکونی شهرها و روستاهای اطراف مرز، برد حملات موشکی و بمباران‌های هوایی خود را به شهرهای دورتر ایران گسترش داد.[4]
قطعنامه 540؛ این قطعنامه در 31 اکتبر 1983 / 9 آبان 1362 و به دنبال گسترش دامنة جنگ عراق علیه ایران به خلیج فارس و استفادة عراق از هواپیماهای سوپر‌اتاندارد و موشک‌های اگزوسه فرانسوی صادر شد. پیش‌نویس این قطعنامه را 3 کشور آفریقایی زئیر، توگو و گویان به شورای امنیت ارائه کردند. مبنای صدور این قطعنامه، گزارش هیئت تحقیقی اعزامی از جانب دبیرکل سازمان ملل، از خسارات سنگین شهرها و مناطق مسکونی ایران بر اثر حملات هوایی و موشکی عراق بود.
در این قطعنامه برای نخستین بار به لزوم بررسی واقع‌بینانة جنگ اشاره شد و از دبیرکل خواسته شد مشورت‌هایی با دو طرف درگیر، در زمینة راه‌های توقف نبرد آغاز کند. این قطعنامه همة موارد نقض حقوق بین‌الملل بشردوستانه در تمام زمینه‌ها و به ویژه مفاد کنوانسیون‌های 1949 ژنو را محکوم کرده و خواستار قطع فوری همة عملیات نظامی علیه هدف‌های غیر نظامی از جمله شهرها و مناطق مسکونی شده بود. همچنین بر حق کشتیرانی و تجارت آزاد در آب‌های بین‌المللی تأکید شده بود و از همة دولت‌ها خواسته بود به این حق احترام بگذارند. این قطعنامه از طرف‌های درگیر خواسته بود همة درگیری‌ها در منطقة خلیج فارس از جمله در خطوط دریایی، راه‌های آبی قابل کشتیرانی، تأسیسات بندری، پایانه‌ها، تأسیسات مقابل ساحل و همة بنادری که مستقیم و غیر مستقیم به دریا راه دارند، فوراً متوقف سازند و به تمامیت دیگر دولت‌های ساحلی احترام بگذارند. همچنین خواسته بود از هر اقدامی که ممکن است صلح و امنیت و نیز دریانوردی در خلیج فارس را به خطر بیندازد، خودداری کنند.
در این قطعنامه نیز، به جای استفاده از عبارت «جنگ بین دو کشور»، از «وضعیت میان ایران و عراق» استفاده شده بود.
این قطعنامه دیدگاه‌های عراق را تأمین می‌کرد و این کشور نیز آن را پذیرفت ولی پس از این قطعنامه، به کارگیری سلاح‌های شیمیایی را نیز آغاز کرد.[5]
قطعنامه 552؛ با گسترش استفادة عراق از سلاح‌های شیمیایی در عملیات خیبر (1362) و اعزام مصدومان شیمیایی ایران به کشورهای اروپایی و انتشار عکس‌های قربانیان ایرانی جنگ‌افزارهای شیمیایی عراق در سراسر دنیا، شورای امنیت سازمان ملل در 30 مارس 1984 / 10 فروردین 1363 بیانیه‌ای صادر و دولت عراق را به خاطر نقض کنوانسیون 1925 ژنو دربارة منع کاربرد سلاح‌های شیمیایی سرزنش کرد. در همین زمان، عراق حملات گسترده‌ای علیه کشتی‌ها و نفتکش‌ها در خلیج فارس انجام داد که موجب واکنش ایران و عملیات مقابله‌به‌مثل شد.
با گسترده شدن جنگ در خلیج فارس، 6 کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس طی نامه‌ای در 30 اردیبهشت 1363 به رئیس شورای امنیت سازمان ملل، تشکیل جلسة فوری این شورا برای بررسی «تعرض ایران به آزادی کشتیرانی» در مسیر بنادر کشورهایشان را تقاضا کردند. شورای امنیت در 10 خرداد 1363 تشکیل جلسه داد و متن ارائه شدة کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را در قالب قطعنامة 552 به تصویب رساند. شورای امنیت در این قطعنامه بر ضرورت حفظ امنیت مسیرهای دریایی که به بنادر نفتی کویت و عربستان منتهی می‌شد، تأکید کرد. این قطعنامه هیچ اشاره‌ای به رفتار خلاف عرف، اخلاق و قانون عراق در حمله به مناطق مسکونی و ناامن‌سازی خطوط انتقال انرژی در خلیج فارس نداشت.
برخی معتقدند این قطعنامه موجب شد روابط کشورهای عضو شورای امنیت و عراق که به دلیل بیانیة این شورا در 30 مارس 1984/ 10 فروردین 1363 در مورد محکوم کردن استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ آسیب دیده بود، دوباره بهبود یابد. دولت عراق این قطعنامه را پذیرفت ولی ایران با انتشار بیانیه‌ای در 13 خرداد 1363 به دلیل عدم محکومیت عراق به عنوان آغازگر جنگ و نیز ادامه دهندة حملات به نفتکش‌ها و مغایرت آن با اصول مندرج در منشور سازمان ملل متحد، قطعنامه را رد و محکوم کرد.[6]
قطعنامه 582؛ اواسط مارس 1985 (1363ش) دبیرکل سازمان ملل طرحی 8 ماده‌ای برای پایان جنگ پیشنهاد داد که بعدها محور قطعنامه‌های شورای امنیت قرار گرفت. با روشن شدن پیروزی قاطع ایران در عملیات والفجر 8 و تغییر موازنه قوا به سود ایران، شورای امنیت سازمان ملل تصمیم گرفت اوایل اسفند 1364 تشکیل جلسه دهد. امام خمینی در 2 اسفند 1364 با حضور ایران در این جلسه مخالفت کردند. شورای امنیت در 22 فوریه 1986 / 3 اسفند 1364 با حضور نماینده عراق، قطعنامه 582 را در مورد جنگ تحمیلی صادر کرد. این قطعنامه بر مبنای طرح 8 ماده‌ای دبیرکل سازمان ملل در جلسه 24 فوریه 1986 / 5 اسفند 1364 به تصویب رسید.
در این قطعنامه ضمن ابراز تأسف از اقدامات اولیه‌ای که منجر به جنگ ایران و عراق شد و همچنین ابراز تأسف از تشدید منازعه، بر آتش‌بس فوری در جنگ تأکید شده بود. در این قطعنامه با اظهار ناراحتی از ادامه جنگ، تهاجمات ارضی، بمباران مناطق غیر نظامی، حمله به کشتی‌های بی‌طرف و هواپیماهای کشوری و نقض مقررات بین‌المللی به ویژه استفاده از سلاح شیمیایی، از ایران و عراق خواسته شده بود بی‌درنگ موارد ذیل را عملی کنند: آتش‌بس، توقف درگیری‌ها در دریا و هوا و زمین، عقب کشیدن همه نیروها به مرزهای بین‌المللی، مبادله اسیران و تبدیل روش‌های خصمانه به میانجی‌گری مسالمت‌آمیز.
در بند سوم این قطعنامه آمده بود: دبیرکل از ایران و عراق می‌خواهد دو کشور بی‌درنگ در زمین، دریا و هوا آتش‌بس را رعایت کنند و بلافاصله تمام نیروهای خود را تا مرزهای بین‌المللی شناخته شده به عقب بکشند. در این قطعنامه برای نخستین بار و پس از اینکه ایران منطقه مهمی از خاک عراق را به تصرف درآورد، خواسته شده بود عقب‌نشینی به مرزها صورت گیرد که عملاً به سود عراق تمام می‌شد. پیش از این، سازمان ملل معمولاً در دوره‌های مختلف، پس از مدتی تعلل، بیانیه یا قطعنامه‌ای صادر و در آن صرفاً از وجود درگیری بین ایران و عراق اظهار تأسف می‌کرد، اما پس از تصرف فاو توسط ایران و موقعیت برتر سیاسی ـ نظامی جمهوری اسلامی، در این قطعنامه تقاضای آتش‌بس و عقب‌نشینی به مرزهای بین‌المللی، بدون اشاره به تعیین متجاوز و پرداخت غرامت جنگ و نیز بازگشت آوارگان عراقی به کشورشان مطرح شد.
این قطعنامه برخلاف قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت سازمان ملل به اتفاق آرا تصویب شد. وزیر امور خارجه عراق نیز بلافاصله این قطعنامه را قابل پذیرش خواند. عراق اعلام کرد در صورتی که ایران این قطعنامه را رسماً و بدون قید و شرط بپذیرد، این کشور هم قطعنامه را می‌پذیرد.[7]غازگر آ
قطعنامه 588؛ در این قطعنامه که در 8 اکتبر 1986 / 17 مهر 1365 صادر شد، از دو کشور درگیر (ایران و عراق) خواسته شده بود قطعنامه 582 را بپذیرند.[8]
قطعنامه 598؛ پس از گذشت حدود 5 ماه از عملیات کربلای 5 توسط ایران، سرانجام شورای امنیت سازمان ملل متحد، قطعنامه 598 را در 20 ژوئیه 1987/ 29 تیر 1366 به منظور خاتمه دادن به جنگ عراق با ایران صادر کرد.
بند اول قطعنامه درخواست آتش‌بس کرده و خواستار بازگشت نیروهای دو کشور به مرزهای شناخته شده بین‌المللی است. بند دوم درخواست یک تیم ناظر ملل متحد برای بررسی، تأیید و نظارت بر آتش‌بس و عقب‌نشینی نیروها دارد. بند سوم، خواستار آزادی اسرای جنگی و بند چهارم، خواهان راه‌حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه منطبق با اصول منشور ملل متحد و مورد قبول دو طرف درباره تمام موضوعات موجود است. بند پنجم درباره خویشتن‌داری همه کشورها به منظور عدم تشدید و گسترش منازعه، و بند ششم تحقیق راجع به مسئولیت منازعه است. بند هفتم درباره بررسی ابعاد خسارات طرفین و بند هشتم درباره راه‌های افزایش امنیت و ثبات در منطقه است. بندهای 9 و 10 نیز برای اطلاع، ضمانت اجرا و پیشنهاد جلسه است.[9]
پس از کشمکش‌ها، این قطعنامه توسط ایران پذیرفته شد، اما همچنان عراق به حملات خود ادامه می‌داد. در نهایت با تلاش‌های دبیرکل سازمان ملل، دولت عراق مجبور شد حدود یک ماه پس از پذیرش قطعنامه (27 تیر تا 28 مرداد)، آتش‌بس را در روز 28 مرداد 1367بپذیرد.[10]
پس از قطعنامه 598، شورای امنیت دو قطعنامه دیگر در ارتباط با جنگ ایران و عراق صادر کرد که هر دو به منع استفاده از سلاح‌های میکروبی و شیمیایی مربوط می‌شد.
قطعنامه 612؛ در 6 مه 1988 / 16 اردیبهشت 1367 این قطعنامه و در پی بررسی گزارش 25 آوریل 1988 هیئت اعزامی دبیرکل برای تحقیق درباره اتهامات استفاده از سلاح‌های شیمیایی در مناقشه میان دو کشور صادر شد. طبق نتیجه این بررسی، به کارگیری سلاح‌های شیمیایی ادامه داشته و در مقیاس وسیع‌تری انجام می‌شده است. در این قطعنامه بر ضرورت عاجل رعایت دقیق مفاد پروتکل منع استفاده از گازهای سمی خفقان‌آور یا گازهای دیگر و نیز سلاح‌های میکروبی که در 17 ژوئیه 1925 / 26 تیر 1304 در ژنو امضا شد، تأکید گردید. همچنین تداوم استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ بین ایران و عراق را که بر خلاف تعهدات ناشی از پروتکل ژنو صورت گرفته، محکوم کرد. این قطعنامه اعلام کرد که از طرفین توقع دارد در آینده از استفاده از جنگ‌افزارهای شیمیایی، با توجه به تعهداتشان به موجب پروتکل ژنو خودداری کنند. در بندی دیگر، از کلیه کشورها خواسته بود بر اعمال یا تداوم اعمال نظارت شدید بر صدور مواد و تولیدات شیمیایی که در ساخت جنگ‌افزارهای شیمیایی به کار می‌روند، به کشورهای متخاصم جنگ بیفزایند.
قطعنامه 620؛ در 26 اوت 1988/ 4 شهریور 1367 این قطعنامه صادر شد که در آن استفاده از سلاح‌های شیمیایی را نقض پروتکل ژنو و نیز قطعنامه 612 معرفی کرده و آن را محکوم کرد. همچنین دبیرکل را ترغیب می‌کند که در پاسخ به اتهامات ارائه شده از سوی هر دولت عضو مبنی بر احتمال استفاده از سلاح‌های شیمیایی، میکروبی (بیولوژیک) یا سمی که ممکن است نقض پروتکل 1925 ژنو یا دیگر قواعد مربوط به حقوق بین‌الملل را در بر داشته باشد، سریعاً تحقیقاتی به منظور ارزیابی حقایق به عمل آورده و نتایج را گزارش کند. در بند دیگر از تمامی دولت‌ها می‌خواهد بر صدور محصولات شیمیایی که می‌تواند برای تولید سلاح شیمیایی استفاده شود، خصوصاً به طرفین مخاصمه نظارت شدیدی اعمال نمایند. در ضمن تصمیم می‌گیرد که با توجه به تحقیقات دبیرکل، در صورت هرگونه استفاده از سلاح‌های شیمیایی در آینده و مغایر با حقوق بین الملل از سوی هرکس و در هر زمان، مسئله را سریعاً مورد بررسی قرار داده و مطابق با منشور ملل متحد اقدامات مناسب‌تر و موثری برگزیند.[11]
شورای امنیت سازمان ملل 3 قطعنامه دیگر نیز مرتبط با جنگ ایران و عراق صادر کرد که در قطعنامه 619 به استقرار گروه ناظران نظامی این سازمان در مرزهای ایران و عراق به مدت 6 ماه اشاره داشت و در 18 مرداد 1367 مصوب شد. قطعنامه 631 مصوب 19بهمن 1367، به تمدید مدت مأموریت گروه ناظران نظامی این سازمان برای مدت 7 ماه و 22 روز تا 8 مهر 1368پرداخته و قطعنامه 642 که در 7 مهر 1368 مصوب شد، به تمدید مدت مأموریت ناظران برای 6 ماه تا 11 فروردین 1369 پرداخت. [12]
پس از حدود سه ماه‌و‌نیم مکاتبه بین روسای جمهور ایران و عراق، سرانجام صدام که با حمله به کویت تحت فشار بین‌المللی قرار گرفته بود، به خواسته‌های ایران تن داد و در 23 مرداد 1369 شرایط ایران برای تحقق صلح را پذیرفت. عراق همچنین معاهده 1975 را مجدداً پذیرفت.
در 26 مرداد 1369 عراق پذیرفت که از اراضی اشغالی ایران عقب‌نشینی کند. پس از گذشت 2 سال از پایان جنگ نیز، نخستین گروه هزار نفره اسیران ایران در 26 مرداد 1369 از مرز خسروی وارد خاک ایران شدند.[13]
[1] علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، مرز و بوم، 1391، ص 269.
[2] . همان، ص 271-272 و 112-119.
[3] علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج1، تهران، مرز و بوم، 1395، ص 537 و 536.
[4] همان، ص 577 و 576.
[5] . همان، ص 646 و 645.
[6] علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج 2، تهران، مرز و بوم، 1395، ص 85-83.
[7] همان، ص210 و 209.
[8] . همان، ص262.
[9] . همان، ج2، ص 358 و359 و 360.
[10] همان، ص 478.
[11] جمشیدی، محمدحسین و دیگران، سازمانهای بین الملل و جنگ ایران و عراق، تهران، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران- معاونت تحقیق و پژوهش، 1374، ص 104-106.
[12] هیوم، کامرون ر، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ترجمه هوشنگ راسخی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه - مؤسسه چاپ و انتشارات، 1376، ص 334.
[13] علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج 2، همان، ص491 و 492 و 493.
