مکان‌ها

مهران

افسانه صادقی
928 بازدید

شهرستان مهران در دامنه‌های زاگرس مرکزی در عرض 23 درجه و 7 دقیقه و 15 ثانیه شمالی و طول 46 درجه و 9 دقیقه و 45 ثانیه شرقی گسترده شده است.

شهرستان مهران از شمال به رودخانه خوش، از جنوب به تپه‌های قلاویزان و رودخانه چنگوله، از شرق به رشته‌کوه کبیرکوه و از غرب و جنوب غربی، به نوار مرزی ایران و عراق منتهی می‌شود. مرزهای جغرافیایی مهران با کشور عراق از ارتفاعات کولک و کانی‌سخت در شمال شروع شده، به سمت رضاآباد، فرخ‌آباد و بهرام‌آباد در منطقه میانی ادامه یافته، به بلندی‌های قلاویزان تا چنگوله می‌رسد.[1]

شهرستان مهران قلمرو ایل‌های بزرگ ملکشاهی و شوهان است و گویش‌های کردی، لری و عربی در آن رواج دارد. ساکنان آن همچون بسیاری از ایرانیان ساکن در دامنه‌ها و حاشیه‌های رشته‌کوه زاگرس، به فعالیت‌های دامداری و کشاورزی می‌پردازند. جمعیت مهران پیش از شروع جنگ تحمیلی متأثر از مناسبات ایران و عراق که پس از قرارداد 1975 الجزایر در حال گسترش بود، تا سال 1359 به حدود نه هزار نفر افزایش یافت. با شروع جنگ تحمیلی، ساختارهای مسکونی، خدماتی و اقتصادی‌اش ویران شد و ساکنانش به مناطق امن، از جمله ایلام مهاجرت کردند. نزدیکی مهران به مرز عراق و موقعیت گذرگاهی آن، سبب شده که شهر به طور مستقیم از تحولات سیاسی، اجتماعی و نظامی عراق تأثیر بپذیرد.[2]

با پیروزی انقلاب اسلامی، ستیزه‌جویی‌ها و درگیری‌های مرزی عراق با ایران نیز متفاوت از دوره‌های پیشین شد. دولت عراق اولین تجاوز نظامی و آشکار خود را یک ماه پس از پیروزی انقلاب، در اسفند 1357، در منطقه سرشیو کردستان عملی کرد و دومین تجاوز خود را یک روز بعد از استقرار رسمی نظام جمهوری اسلامی، در منطقه مهران انجام داد. نیروهای استخبارات عراق، با سازمان‌دهی عوامل ضدانقلاب و بهره‌مندی از مسیرهای عبوری شهرستان مهران، از جمله محورهای زرباطیه ـ بهرام‌آباد ـ مهران، به عمق منطقه داخلی نفوذ می‌کردند.[3]

مهران در دوران جنگ تحمیلی، چهار بار وضعیت اشغال و آزادی را تجربه کرد که آخرین بار در 1 مرداد 1367، پس از پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران، بود که با مقابله نیروهای لشکر 11 امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام و عشایر منطقه با پشتیبانی مؤثر هوانیرو، دشمن به عقب رانده و مهران برای همیشه آزاد شد.[4]

در دوران دفاع مقدس، عملیات‌های زیادی در منطقه مهران به دلیل موقعیت استراتژیک آن صورت گرفت. به دنبال سلسله عملیات‌های والفجر، مقرر شد اقدامی نیز برای آزادسازی کامل منطقه عمومی مهران انجام شود. بر این اساس، عملیات والفجر 3 با طراحی و فرماندهی مشترک و مشارکت بیست‌وشش گردان سپاه و هفت گردان ارتش، در سه محور آغاز شد. در بلندی‌های سرکوب قلاویزان، فرصت الحاق با محور میانی و احداث خاکریز از یال قلاویزان به سمت فیروزآباد و فرخ‌آباد به دست نیامد و نیروهای عمل‌کننده موفق نشدند. اما در سحرگاه 18 مرداد 1362 محمدابراهیم همت، فرمانده لشکر 27 حضرت رسول‌صلی‌الله‌علیه‌وآله، با یک گردان از نیروهای مخصوص و زبده خود وارد عمل شد و مقاومت عراقی‌ها درهم شکست و این ارتفاعات نیز کاملاً پاک‌سازی و ارتباط بین دو جبهه میانی و جنوبی برقرار شد.[5]

در آستانه نبرد خیبر، لازم بود تک‌های پشتیبانی به صورت محدود و ایذایی به منظور فریب دشمن صورت بگیرد. با توجه به اوضاع جبهه‌ها، منطقه عمومی چنگوله در جنوب مهران برای این کار انتخاب شد. به منظور تحقق اهداف یادشده، سپاه عملیات والفجر 5 را طراحی و با پانزده گردان و در چهار محور در 27 بهمن 1362 اجرا کرد. در این نبرد چندروزه، عمده اهداف پیش‌بینی‌شده تحقق یافت و مناطق مهمی نظیر بندر پیرعلی و بلندی‌های چنگوله و قسمت‌های دیگری آزاد شدند.[6]

در مدت آماده‌سازی عملیات شگفت‌انگیز والفجر 8، ضرورت داشت جبهه‌ها همچنان فعال نگاه داشته شوند و دشمن به حال خود رها نشود. براین‌اساس، در منطقه چنگوله واقع در جنوب مهران عملیاتی به تدبیر سپاه طراحی و اجرا شد. این عملیات در بامداد 24 مرداد 1264 با نام عاشورای 2 اجرا شد و بعد از پاک‌سازی نیروهای دشمن و انهدام جنگ‌افزارهای سبک و سنگین آنها، اهداف تعیین‌شده از جمله ارتفاعات دوقلو و 145 به دست رزمندگان اسلام افتاد و تأمین شد.[7]

از جمله اقداماتی که ارتش عراق در منطقه عملیاتی مهران انجام داد، ایجاد موانع و استحکامات پدافندی در تپه‌های قلاویزان با عمق 370 متر و در برخی دامنه‌های شمالی آن، تا عمق 606 متر بود. این موانع چنین بود: کاشت ترکیبی و آرایش مین‌ها، سیم‌های خاردار، کانال‌های ضد نفر و ضد تانک، سنگر کمین.[8]

بعد از پذیرش قطعنامه، صدام می‌کوشید برای به دست آوردن امتیازات بیشتر، بار دیگر همچون آغاز جنگ به مرزهای ایران، از قصرشیرین تا خرمشهر، یورش ببرد. در این دوره، مجاهدین خلق با کمک ارتش عراق شهر مهران را دو بار پیش و پس از قطعنامه اشغال کردند.[9]

عملیات آزادسازی مهران در چهار مرحله انجام شد که در مرحله چهارم آزادسازی مهران و مناطق پیرامون آن شصت نفر از رزمندگان لشکر 11 امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام شهید و مجروح شدند و در 12 مرداد 1367 نیروهای عراقی به‌طرف مرز بین‌المللی عقب‌نشینی کردند.[10]

از سال 1371 پس از سرگرم شدن ارتش عراق در جنگ با کویت، موسوم به جنگ دوم خلیج‌فارس، بازسازی ویرانی‌های مسکونی مهران، با مشارکت جنگ‌زدگان مهرانی شروع و در سال 1373 تمام شد؛ اما بازسازی همه‌جانبه شهر و اجرای طرح جامع آن، پس از بهبود وضعیت عمومی شهر ممکن بود.[11]

[1]. کیهان‌پناه، امیرحسین، اطلس مهران در جنگ، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1390، ص14.

[2]. همان، ص16.

[3]. همان، ص26.

[4]. فرودی، قاسم، کیهان‌پناه، امیرحسین، اطلس مناطق عملیاتی غرب و جنوب غرب، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1395، ص139.

[5]. زراق‌زاده، امیرحسین، ایلام در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1380، ص96.

[6]. همان، ص98.

[7]. همان، ص100.

[8]. کیهان‌پناه، امیرحسین، اطلس مهران در جنگ، ص48.

[9]. همان، ص118.

[10]. همان، ص128-120.

[11]. همان، ص132.