گروه‌ها، نهادها، سازمان‌ها

وزارت راه و ترابری

سید محمد سجادی هزاوه
63 دورہ

وزارت راه وترابری اولین دستگاه دولتی بود که پس از نیروهای نظامی و جهاد سازندگی به‌ صورت رسمی با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در مناطق عملیاتی اقداماتی مانند ترمیم پل‌های تخریب‌شده از بمباران، احداث راه‌های دسترسی به مناطق عملیاتی و احداث خاکریز برای حفظ جان رزمندگان، اقدام کرد.

سال 1301، اداره کل طرق و شوارع در وزارت فلاحت و تجارت و فوائد عامه برای ساماندهی راه‌های کشور تشکیل شد.[1] اعتبارات راه‌سازی با گرفتن باج ازمردم تأمین می‌شد، اما مجلس در 1304، دریافت باج‌راه را ممنوع کرد.[2] در 27 اسفند 1308 با مصوبه مجلس، وزارت طرق و شوارع، تأسیس[3] و سیدحسن تقی‌زاده نخستین وزیر آن شد.[4] در 1315 وزارت راه با هدف تأمین راه‌های ارتباطی کشور تشکیل شد. در سال 1351 وزارت راه شامل راه‌آهن، هواپیمایی و هواشناسی بود.[5] در تیر 1353، نام وزارت راه به ‌وزارت راه و ترابری تغییر یافت؛ سازمان بنادر و کشتیرانی به آن منتقل شد و اداره کل هواپیمایی کشوری و سازمان هواشناسی ذیل وزارت جنگ قرار گرفت.[6]

با افزایش موج اعتصاب در 1357 در مهر، کارکنان ایران‌ایر و راه‌آهن دولتی اعتصاب کردند.[7] سپس کارکنان سازمان بنادر و کشتیرانی نیز به اعتصاب پیوستند.[8] در آبان، فعالیت وزارت راه و ترابری به دلیل اعتصاب کارکنان راکد بود و اعتـصاب در ایـران‌ایـر ادامه داشت.[9] در10 دی 1357 کارکنان هواپیمایی کشوری برکناری دولـت نظامی و جدا شدن از وزارت جنگ را خواستار شدند.[10] کارکنان راه‌آهن نیز اعلامیه‌های امام خمینی را به سراسر ایران می‌رساندند.[11]

با پیروزی انقلاب اسلامی، شورای انقلاب، سازمان هواپیمایی کشوری[12]و سازمان هواشناسی[13]را مجدداً به وزارت راه و ترابری منتقل کرد.

نخستین دستگاهی که پس از نیروهای نظامی و جهاد سازندگی درگیر جنگ شد، وزارت راه ‌و ترابری بود. این وزارتخانه در همه بخش‌ها مانند راه، حمل‌ونقل دریایی، حمل‌ونقل ریلی، حمل‌‌ونقل هوایی و‌ هواشناسی درگیر شد. سه اداره به ادارات موجود در وزارت راه اضافه شد؛ اداره کربلا در خوزستان،‌ اداره نجف در کرمانشاه و اداره راه قدس در مهاباد و کردستان که مسئولیت آنها فقط پشتیبانی لجستیک و مهندسی در زمان جنگ بود. سایر استان‌ها نیز پشتیبان این سه اداره کل قرار گرفتند.

 وزارت راه ‌و ترابری در اداره نجف سه کارخانه آسفالت تأسیس کرد.[14] اداره راه قـدس نیز که اجرای مأموریت‌های جنگی را در جبهه شـمال غرب عهـده‌دار بود، امکانات و تجهیزات نسبتاً مناسبی داشت و در زمینه جاده‌سازی، پل‌سازی، ترمیم جاده‌ها و ... فعالیت می‌کرد.[15] در حقیقت کار مهندسی رزمی در جنگ با تشکیل این ادارات کل آغاز شد. موسی کلانتری (شهید)، وزیر راه و ترابری، در بخشنامه‌ای اعلام کرد اولویت کشور جنگ است و ضرورت دارد نیروهای وزارتخانه در جبهه حضور یابند. به همین منظور حدود 450 نفر از بسیجیان این وزارتخانه را به صورت مسلح و همچنین خودروهای استیشن‌ مدیران راه‌آهن را به عنوان آمبولانس به جبهه فرستاد.[16] تمام استان‌ها نیز به صورت نوبتی برای جنگ نیرو می‌فرستادند.[17]

وزارت راه و ترابری در دوران دفاع مقدس در حوزه‌های ذیل فعالیت داشت:

راه‌سازی و حمل‌ونقل جاده‌ای؛ از اواخر سال 1361، وزارت راه و ترابری با تأسیس اداره راه کربلا در جبهه‌های جنگ حضور یافت. تا اواسط  1362 حدود 350 کیلومتر از راه‌های این مناطق ساخته شد و حدود 110 کیلومتر راه تعریض شد. با آزادسازی محورهایی در کردستان و آذربایجان غربی نیز، اداره راه قدس از اوایل سال 1362 برای راه‌سازی در این مناطق آغاز به کار کرد؛ 30 گروه راه‌سازی از استان‌های مختلف در این اداره حضور داشتند. به دنبال عملیات در منطقه ایلام و به درخواست سپاه و ارتش، اداره راه نجف در این منطقه تأسیس شد که عملیات آسفالت80 کیلومتر راه را به عهده گرفت. از سایر اقدامات این وزارتخانه در مناطق جنگی می‌توان به بازسازی 150 دهنه پل از300 دهنه پلی که دشمن به هنگام عقب‌نشینی از مناطق اشغال شده ویران کرده بود، اشاره کرد.[18]

هنگامی که جاده اهواز - خرمشهر در تیررس دشمن بود، وزارت راه و ترابری در غرب کارون، مسیر پشتیبانی برای اهواز – خرمشهر به طول110 کیلومتر ساخت. همچنین به دلیل در تیررس بودن مسیر اهواز- اندیمشک - تهران، مسیر جدیدی از اهواز به شهرکرد ایجاد شد. پس از بمباران پل خرمشهر نیز، اداره راه خوزستان، این پل را بازسازی کرد که اکنون هم زیر عبور است.[19]

علاوه بر بخش راه لازم بود وزارت راه و ترابری در زمینه حمل‌ و نقل نیز فعالیت داشته باشد، مثلاً در یک مورد به درخواست قرارگاه مهندسی خاتم‌الانبیاء، 100 دستگاه کامیون از ادارات استان‌ها به مناطق جنگی اعزام شد.

محمدهادی نژادحسینیان (مرحوم) وزیر راه و ترابری وقت با همکاری وزارت بازرگانی توانست کامیون‌های بنز وارد کشور کند که در جنگ تحمیلی و پس از آن نقش مؤثری داشتند.[20]

بنادر و کشتیرانی؛ با شروع جنگ تحمیلی، مشکل حمل ‌و نقل کالا در اقتصاد کشور مطرح شد.[21] به دلیل نیاز به واردات و ذخیره‌سازی کالاهای اساسی، حمل و نقل دریایی در سال‌های ١٣٦١ و ١٣٦٢ افزایش قابل ملاحظه‌ای داشت.[22]خسارات شدید به دو بندر اصلی جنوب کشور یعنی بنادر خرمشهر و آبادان، موجب شد تا سایر بنادر جای خالی این دو بندر را پر کنند.[23] به دلیل از دست دادن امکانات بندر خرمشهر، در آن زمان۶۰ میلیون دلار بابت هزینه دموراژ (تأخیر در بارگیری یا تخلیه بار) کشتی‌های در حال انتظار پرداخت شد.[24]

سازمان بنادر وکشتیرانی در هدایت کشتی‌ها نیز فعال بود. در بندرعباس فقط بندرگاهی تحت عنوان بندر شهید باهنر وجود داشت و بندر شهید رجایی هنوز ساخته نشده بود.[25] به همین دلیل به ‌ناچار کشتی‌های حاوی محموله‌های دریایی به بندر امام منتقل شدند[26] که به خاطر شرایط جغرافیایی مناسب، نقش اساسی در پشتیبانی و تدارک رزمندگان داشت.[27]

خطوط ریلی؛ در دوران دفاع مقدس به درخواست ارتش، قطارهای مخصوص جنگی راه‌اندازی شد که انواع مهمات سبک و سنگین و تانک‌های غول‌پیکر را به جبهه‌ها منتقل می‌کردند.[28] راه‌آهن از ابتدای جنگ تا سال 1362 به وسیله 4500 قطار، صدها هزار رزمنده و میلیون‌ها تن بار و تجهیزات نظامی مربوط به ارتش و سپاه را حمل کرد. همچنین در طول جنگ 5 واگن بیمارستانی راه‌آهن در خدمت مداوای مجروحین جنگ بود.31 پنج روز پس از آزادسازی خرمشهر نیز، عملیات بازسازی ۱۰۰ کیلومتر خط آهن منهدم شده اهواز - خرمشهر آغاز شد؛ بعثی‌ها به هنگام فرار از خرمشهر کلیه خطوط آهن، تراورس‌ها، پل‌ها و ایستگاه‌های راه‌آهن اهواز خرمشهر را منهدم کرده بودند.[29]

گاهی نیز پل‌های راه آهن که مسیر دسترسی اصلی بود هدف دشمن قرار می‌گرفت و بازسازی می‌شد. مثلاً پل تله‌‌زنگ بین دورود و اندیمشک، بمباران و عبور و مرور قطع شد، اما روز بعد کارکنان راه‌آهن یک پل موقت احداث کردند. قطار از تهران حرکت و این طرف پل موقت متوقف می‌شد. یک قطار در طرف دیگر آماده بود و رزمنده‌ها پیاده می‌شدند و از پل موقت عبور می‌کردند و سوار قطار آن طرف پل می‌شدند.

 در نمونه دیگر پل قطور، در مسیر راه‌آهن ایران و ترکیه، بمباران شد. روز بعد، کارکنان راه‌آهن در هر دو طرف، دو نیم‌ایستگاه ساختند و سپاه پاسداران هم روی کمرشکن‌ها ریل نصب کرد. هر واگنی که به این قسمت می‌رسید روی چرخ هل می‌دادند تا روی ریل کمرشکن قرار گیرد، سپس یک تریلی آن را از کنارگذر پل به طرف دیگر می‌برد و روی قطاری که آنجا بود هُل می‌داد؛ به این صورت حمل‌ونقل ادامه یافت.[30]

حمل و نقل هوایی؛ در دوران دفاع مقدس فرودگاه‌های کشور به‌ ویژه در مراکز استان نقش موثری در جنگ داشتند. جا به جایی سریع مجروحان از فرودگاه‌های منطقه‌های جنگی به مراکز درمانی مرکز کشور اهمیت داشت و برای این منظور، یک ترمینال ویژه در هر فرودگاه به تخلیه مجروحان اختصاص یافت. همچنین از فرودگاه‌ها برای ارسال سلاح و تدارکات به جبهه‌ها استفاده می‌شد. به دلیل اهمیت راهبردی فرودگاه‌ها، دشمن در پی بمباران آنها بود و حتی فرودگاه‌های اصفهان و شیراز در مرکز کشور نیز بمبارن شدند. به جز فرودگاه آبادان که در محاصره قرار داشت، سایر فرودگاه‌های کشور فعال بودند.[31] حتی به دلیل بمباران و تخریب برج مراقبت فرودگاه اهواز، ناگزیر اتاقِ فرماندهی فرودگاه به زیر زمین منتقل شد و از یک اتاقک زیرزمینی هدایت هواپیماها انجام می‌شد.[32]

هواشناسی؛ با تشـکیل کمیسیون ویژه صنعتی دولت، سازمان هواشناسـی وزارت راه و ترابری کار هواشناسـی جنگ را بر عهده گرفت.[33] این سازمان بر اساس اطلاعات دریافتی از دیده‌بان‌ها و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای، پیش‌بینی وضعیت جوی را برای طراحی عملیات‌ها در اختیار سپاه پاسداران و ارتش قرار می‌داد.

به طور مثال عبور غواصان خط‌شکن و قایق‌های موج دوم از اروندرود در عملیات والفجر 8، با گرفتن اطلاعـات اوضاع جوی منطقه خسـرو آباد و فاو طی20 سال گذشـته، از اداره هواشناسی میسر شد.[34]

در 26 آذر 1362، امام خمینی فرمانی در مورد اعزام کامیون‌ها به بنادر جنوبی برای تخلیه کالاهای وارداتی و مایحتاج مردم صادر کردند. در پی این فرمان کامیون‌داران سراسر کشور، آمادگی خود را برای تخلیه بنادر و حمل مواد مورد نیاز مردم اعلام کردند. 14سال بعد، در 1376، به پیشنهاد وزارت راه و ترابری،  روز 26 آذر از سوی شورای فرهنگ عمومی به عنوان روز حمل و نقل شناخته شد.[35]

از شهدای شاخص این وزارتخانه می‌توان به موسی کلانتری وزیرراه و ترابری و محمود تفویضی زواره، معاون امور استان‌های این وزارتخانه اشاره کرد که در انفجار هفتم تیر1360 دفتر حزب جمهوری اســلامی به شهادت رسیدند.[36]

خسارات وارده به وزارت راه و ترابری در جنگ تحمیلی معادل ۶۷۱ هزار ۶۹۱ میلیون دلار، به ‌اضافه ۳۱۷ هزار و ۶۷۵ میلیون ریال برآورد شده است.

 ستاد این وزارتخانه ۵۴۰ شهید، ۳۳۴۶ جانباز، ۹۰۹ آزاده؛ شرکت راه‌آهن، ۲۵۳ شهید، ۱۲۰۰ جانباز، ۲۰۹ آزاده؛ سازمان بنادر و دریانوردی، ۹۸ شهید، 304 جانباز، 83 آزاده؛[37] شرکت آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک، ۴ شهید، ۵۱ جانباز، 8 آزاده؛[38] و شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، 14 شهید، 185 جانباز و 47 آزاده در جنگ تحمیلی تقدیم کرده‌اند.[39] بیش 13 هزار نفر از نیروهای این وزارتخانه جزو بسیجیان حاضر در جبهه‌های جنگ بودند.

[1] دفتر فناوری اطلاعات و ارتباطات، سالنامه آماری سازمان راهداری و حمل ونقل جاده‌ای در سال 1399، معاونت برنامه‌ریزی سازمان راهداری و حمل ونقل جاده‌ای، تیر 1400، ص11.

[2] . «تاریخچه راه‌سازی در ایران و جهان»، سایت متین نیوز، کدخبر 244449ـ 8/4/1401؛ «مجموعه قوانین موضوعه و مصوبات دوره پنجم قانونگذاری از 22 دلو 1302 تا 21 بهمن 1304»، اداره کل قوانین، چ سوم، آبان 1350، ص200.

[3]. «قانون اجازه تأسیس وزارت طرق و شوارع و ...»، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی؛ مجله رسمی وزارت عدلیه، ش 397، 11 فروردین 1309، ص3.

[4] . روزنامه ایران، 26 تیر 1397، ش 6828 ؛ علوی، سیدعلی، زندگی و زمانه سیدحسن تقی‌زاده، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی ، چ دوم، پائیز 1386، ص235.

[5] دفتر فناوری اطلاعات و ارتباطات، همان، ص11.

[6]. «قانون تغییر نام وزارت راه به راه و ترابری و ...»، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی؛ مجموعه قوانین بیست و سومین دوره قانونگذاری مجلس شورای ملی، ج 12، اداره کل قوانین، چاپخانه مجلس شورای ملی، 1353، ص 6184.

[7] اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ج 9 - روزشمار انقلاب اسلامی (19 دی 1356- 13 آبان 1358)، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چ سوم، بهار 1387، ص 190.

[8] انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج 13 – 16 تا 30 مهر 1357، مرکز بررسی ‌اسناد تاریخی ‌وزارت ‌اطلاعات، 1382، ص 222.

[9] اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ج 9 - روزشمار انقلاب اسلامی (19 دی 1356- 13 آبان 1358)، همان، ص 284.

[10] اسناد لانه جاسوسی آمریکا، همان، ص706.

[11] حاجی‌زاده، مریم و ساره مشهدی میقانی، انقلاب اسلامی در اراک به روایت مردم، ج 3، اندیشه صادق، 1397، ص 124.

[12] کتاب آماری حمل‌ونقل هوایی کشور، معاونت توسعه مدیریت و منابع، دفتر فن‌آوری اطلاعات و بررسی‌های آماری سازمان هواپیمایی کشوری، پاییز 1399، ص 2.

[13] روزنامه رسمی، ش 10313، 1 مرداد 1359، ص 3.

[14]. ماهنامه اقتصاد ترابری ایران، سال بیست‌ودوم، ش 170، مهر 1398، ص 99 و100؛ خبرگزاری تسنیم، «وزارتخانه‌ای که هم جاده ساخت، هم سایت موشکی»، 25 شهریور 1398.

[15] انصاری، مهدی و حمیدرضا فراهانی، روزشمار جنگ ایران و عراق - تشدید تلاش‌ها برای فتح فاو، ج 39-2، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1395، ص 455.

[16] ماهنامه فرهنگی تاریخی شاهد یاران، دوره جدید، ش 145، آبان 1396، ص75 و61.

[17] همان، ص61 و 62.

[18] نعمتی، یعقوب و دیگران، روزشمار جنگ ایران و عراق – آماده‌سازی عملیات والفجر4، ج 27، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص 696 و695.

[19] ماهنامه اقتصاد ترابری ایران، همان، ص 99 و100.

[20] همان، ص 103.

[21] طاهری، قدرت‌اله و عبداله نقی‌پور، نقش پدافند غیرعامل در شبکه راهها و حمل ونقل جاده‌ای، دانشکده پدافند غیرعامل - مدیریت چاپ و انتشارات، 1397، ص108؛ «بررسی جایگاه حمل و نقل جاده‌ای کالا در اقتصاد کشور»، مجله ویستا، به نقل از روزنامه کارگزاران، https://vista.ir.

[22] بیضایی، سیدابراهیم، «ارائه مدل‌های تعیین عوامل مؤثر بر ارزش افزوده بخش حمل و نقل و تولید ناخالص داخلی کشور»، پژوهشنامه حمل و نقل، ش 2، سال اول، بهار 1384، ص 67.

[23] روزنامه جمهوری اسلامی، ش 1122، 27 فروردین 1362، ص 5.

[24] پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، «نقش وزارت راه و شهرسازی در دوران دفاع مقدس به روایت آمار»، کد خبر: ۳۲۸۲۵۰، چهارشنبه ۳ مهر ۱۳۹۸.

[25] ماهنامه اقتصاد ترابری ایران، همان، ص 102 و.103

[26] پایگاه اطلاع رسانی دولت، همان.

[27] لطفی جلال‌آبادی و دیگران، «مدیریت لجستیک نظامی در شرایط بحران (مورد مطالعه: شکست حصر آبادان)»، فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، دوره 8، ش 3، شماره پیاپی31، پاییز 1401، ص129.

[28] هاشم‌زهی، نوروز و رسول یاحی، «واکاوی نقش راه‌آهن ایران در پشتیبانی از رزمندگان و مدیریت انقلابی حمل و نقل و ارتباطات ریلی در ٨ سال جنگ تحمیلی»، فصلنامه رهیافت‌های نوین مدیریت جهادی و حکمرانی اسلامی، ش ششم، تابستان 1401، ص 71.

[29] روزنامه کیهان، ش 11591، ۹ خرداد ۱۳۶۱، ص ۳.

[30] ماهنامه اقتصاد ترابری ایران، همان، ص101 و102.

[31] پورتال شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، ۶ مهر ۱۳۹۸، https://www.airport.ir/news.

[32] ماهنامه اقتصاد ترابری ایران، همان، ص103.

[33] انصاری، مهدی و حمیدرضا فراهانی، همان، ص698.

[34] عملیات والفجر 8 - فتـح فاو (طراحی، اجرا، نتایـج، بازتاب‌ها)، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ دوم، 1387، ص27.

[35] حائری، علی، روزشـمار شمسـی، مرکز پژوهش‌های اسـلامی صـدا و سـیما، چ دوم، 1386، ص665.

[36] روزنامه شرق، سال هفدهم، ش 3754، سه‌شنبه 10 تیر 1399، ص7؛ پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، https://pchi.ir/.

[37] پایگاه اطلاع رسانی دولت، همان.

[38] پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، تجلیل از ایثارگران و رزمندگان هشت سال دفاع مقدس شرکت آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک، سه‌شنبه ۶ مهر ۱۴۰۰، http://news.mrud.ir/.

[39] پورتال شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، ۳۱ شهریور ۱۳۹۸، همان.