عملیات‌ها
بیت‌المقدس 4
محسن شیرمحمد
15 دورہ
عملیات بیت‌المقدس ۴ روز ۵ فروردین ۱۳۶۷ با رمز یا اباعبدالله (ع) در منطقه شاخ شمیران و حلبچه عراق آغاز شد و هدف اصلی آن، تکمیل اهداف عملیات والفجر ۱۰ و آزادسازی ارتفاعات مشرف بر سد دربندیخان بود.
عملیات والفجر10 (اسفند 1366) علاوه بر آزادسازی حلبچه و تصرف چند ارتفاع مهم منطقه، سبب نزدیک شدن نیروهای ایران به تأسیسات سد دربندیخان عراق شد. همین موضوع باعث شد تا طراحان جنگ به عملیاتی دیگر در این منطقه و تصرف ارتفاعات مشرف به سد بیندیشند.[1] حضور دشمن در ارتفاعات جنوب دریاچه دربندیخان و تسلط دید و تیر آنان بر جنوب دشت حلبچه، نقص در محور چپ عملیات والفجر 10 بود[2] و برای رفع آن تصمیم گرفته شد زمین‌های جنوب دریاچه دربندیخان آزاد شود.[3]
برای انجام عملیات بیت‌المقدس4، فرماندهان نیروی زمینی سپاه پاسداران در جلسه روز 28 اسفند 1366، هدف عملیات را ارتفاعات شاخ سورمر، شاخ شمیران، برددکان، زیمنانکوه و دشت تولبی (شمیران) تعیین کردند. آغاز حمله نیز از سمت ارتفاع تمورژنان، یعنی از شمال به جنوب و عکس آرایش مواضع دفاعی عراق در زمین‌های جنوب دریاچه دربندیخان تعیین شد. رزمندگان باید به وسیله قایق از شاخه جنوب شرقی دریاچه دربندیخان عبور و به مواضع دشمن حمله می‌کردند.[4] در این عملیات، آزاد کردن ارتفاع شاخ شمیران مهم و راهبردی بود و در اختیار داشتن این ارتفاع، تسلط کافی بر دشت تولبی و ارتفاع شاخ سورمر ایجاد می‌کرد.[5]
زمان عملیات روز دوم فروردین 1367 تعیین شد، اما به دلیل پایان نیافتن شناسایی منطقه، عملیات به تأخیر افتاد. برای هدایت عملیات، احمد غلامپور (فرمانده قرارگاه کربلا) به منطقه آمد و احمد کاظمی (فرمانده قرارگاه فتح در عملیات والفجر 10) جانشین وی شد.[6]
یگان‌های عمل‌کننده سپاه پاسداران شامل لشکرهای ۱۰ سیدالشهدا (ع) با 9 گردان، ۲۷ محمد رسول‌الله (ص) با 6 گردان، ۱۵۵ ویژه شهدا با 5 گردان، ۵۷ حضرت ابوالفضل (ع) با 5 گردان و تیپ ۱۸ الغدیر با 3 گردان بودند.[7] برای مقابله با حملات شیمیایی عراق، پدافند شیمیایی منطقه به تیپ 11 والعادیات واگذار شد. پشتیبانی آتش توپخانه را تیپ 63 خاتم‌الانبیا (ص) و پدافند هوایی را نیز تیپ سوم شعبان و تیپ 10 محرم سپاه پاسداران بر عهده داشتند. گروه پشتیبانی هوانیروز اصفهان نیز به منظور تخلیه مجروحین، انتقال نیرو و مهمات و تیم آتش کبری برای اجرای آتش پشتیبانی تحت امر قرارگاه فتح قرار گرفت.[8]
عملیات روز ۵ فروردین ۱۳۶۷ با رمز یا اباعبدالله (ع) آغاز شد. در شب اول، هدف اصلی تصرف ارتفاع شاخ شمیران بود و نیروهای لشکر ۲۷ باید آن را تصرف می‌کردند. بعدازظهر روز عملیات که نیروهای این لشکر در یال‌ها و شیارهای تمورژنان بودند، هواپیماهای عراق حمله کردند و بیش از ۷۰ نفر از رزمندگان آن شهید و مجروح شدند و به همین دلیل سازمان یک گردان از هم گسیخت.[9] البته در ساعت ۲۳ غواص‌های این لشکر موفق شدند از ساحل تمورژنان به ساحل دشمن رفته و در آن سوی دریاچه دربندیخان پیاده شوند، ولی نیروهای بعدی که باید از تنگه شاخ سورمر عبور می‌کردند بر اثر آتش پی‌درپی دشمن متوقف شدند. از ساعت ۴ صبح درگیری رزمندگان با دشمن شدیدتر شد و سرعت پیشروی نیروها افزایش یافت. سپس نیروهای لشکرهای ۱۰ سیدالشهدا (ع) و ۵۷ حضرت ابوالفضل (ع) دورتادور ارتفاعات شاخ شمیران را به عنوان اصلی‌ترین هدف عملیات، محاصره کرده و درصدد تصرف آن برآمدند. نیروهای لشکر 27 در دشت تولبی نیز با انهدام 3 دستگاه تانک و به غنیمت گرفتن 3 تانک دیگر به پیشروی ادامه دادند و تانک‌های دشمن وادار به عقب‌نشینی شدند و رزمندگان پیشروی خود را به سمت بالای ارتفاعات شاخ شمیران ادامه دادند تا اینکه درگیری‌ها در شاخ شمیران به صبح کشیده شد. حوالی ساعت ۱۰ صبح رزمندگان لشکر ۵۷ حضرت ابوالفضل (ع) خود را بر روی ارتفاعات شاخ شمیران رسانده و با دشمن به جنگ تن به تن پرداختند و سنگرها را به تصرف خود درآوردند و موفق شدند ارتفاعات شاخ شمیران را آزاد کنند. در پی این اقدام، نیروهای دشمن که در یال‌های سمت چپ شاخ شمیران و شاخ سورمر در مقابل لشکر ۱۰ سیدالشهدا (ع) مقاومت می‌کردند، متزلزل شده و عقب‌نشینی کردند و به این ترتیب ارتفاعات شاخ سورمر نیز سقوط کرد. از این پس همه تلاش دشمن متوجه پس گرفتن ارتفاعات شاخ شمیران شد.
در شب دوم عملیات و در حالی که رزمندگان لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله (ص) در دشت تولبی آماده حمله به ارتفاعات برددکان بودند، نیروهای عراق در ساعت ۳۰ دقیقه صبح به ارتفاعات شاخ شمیران حمله کردند. این اقدام که با حجم وسیع آتش توپخانه همراه بود، مسیر کمک‌رسانی به نیروهای لشکر ۵۷ حضرت ابوالفضل (ع) را مسدود کرد. در این حمله نیروهای عراق برخی مواضع را نیز به اشغال خود درآوردند، ولی رزمندگان لشکر ۵۷ حضرت ابوالفضل (ع) بار دیگر در ارتفاعات شاخ شمیران، با وارد آوردن تلفات سنگین، دشمن را مجبور به عقب‌نشینی کردند.[10]
صبح روز 10 فروردین 1367 نیروهای عراق مقابل خطوط خود را مین‌گذاری کردند و سیم‌خاردار نصب کردند که به منزله دست کشیدن دشمن از تلاش برای بازپس‌گیری این ارتفاعات بود. به دنبال آن، قرارگاه فتح به یگان‌های مستقر در خط دستور تحکیم و تثبیت مواضع دفاعی را ابلاغ کرد.[11] بدین ترتیب با تصرف و تثبیت ارتفاعات شاخ شمیران و شاخ سورمر عملیات بیت‌المقدس۴ پس از ۵ روز نبرد در 19 فروردین 1367 پایان یافت.[12] با آزاد شدن ارتفاعات شاخ سورمر و شاخ شمیران، نقص محور چپ منطقه عملیاتی والفجر۱۰ برطرف و اهداف این عملیات تأمین شد.[13]
از جمله علل موفقیت عملیات بیت‌المقدس4، طرح مانور این عملیات بود که بر خلاف عملیات‌های گذشته این منطقه، به صورت تک احاطه‌ای (دور زدن دشمن) و ضربه زدن از پشت به دشمن بود. دسترسی نیروهای ایران به ارتفاعات تمورژنان در عملیات والفجر 10، این امکان را ایجاد کرد تا برای تصرف ارتفاعات شاخ شمیران و شاخ سورمر از راه‌کار جدید و نفوذ از معابر وصولی عقبه دشمن استفاده شود. همچنین عملیات بیت‌المقدس4 به فاصله 10 روز پس از عملیات گسترده والفجر10 انجام شد و دشمن فرصت لازم برای ایجاد موانع در زمین‌های جنوب دریاچه دربندیخان و تقویت این منطقه را نیافت.[14]
در عملیات بیت‌المقدس4، 5 هزار نفر از نیروهای دشمن کشته و زخمی شدند و 498 نفر به اسارت درآمدند؛ 15 تانک و نفربر و 50 خودرو به غنیمت گرفته شد و 11 تانک، 54 خمپاره، یک دستگاه مهندسی، 5 قبضه سلاح پدافند هوایی، 14 تیربار، یک دستگاه خودرو حامل تفنگ 106 نیز منهدم شد.[15] همچنین 4 تیپ پیاده و تیپ ۶۸ نیروی مخصوص و 2 گردان پیاده به میزان ۷۰ تا 100 درصد و یک گردان زرهی ارتش عراق به میزان ۷۰ درصد منهدم شدند.
در این عملیات ۱۰۵ نفر از نیروهای ایران به شهادت رسیدند و ۳۷۵ نفر مجروح و ۵۰ نفر از رزمندگان تیپ ۱۸ الغدیر سپاه پاسداران مفقود شدند.[16]
[1]. موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، «عملیات بیت‌المقدس4»، www.iranrhdm.ir/showEvent?id=5320.
[2]. ایزدی، یدالله، روزشمار جنگ ایران و عراق (کتاب پنجاه و چهارم: عملیات والفجر 10)، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1392، ص 23.
[3]. همان، ص 24.
[4]. همان.
[5]. همان، ص 428.
[6]. همان، ص 24.
[7]. میرزایی، رضا، حماسه‌های نامداران گمنام، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1394، ص 958.
[8]. ایزدی، یدالله، همان، ص 399.
[9]. میرزایی، رضا، همان، ص 958 و 959.
[10]. همان، ص 959 و 960.
[11]. ایزدی، یدالله، همان، ص 25.
[12]. میرزایی، رضا، همان، ص 960.
[13]. همان.
[14]. ایزدی، یدالله، همان، ص 555.
[15]. موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، همان.
[16]. میرزایی، رضا، همان، ص 960.
