مفاهیم و اصطلاحات

گمجن

محسن شیرمحمد
114 دورہ

گروه رزمی مشترک جنگ‌های نامنظم «گُمجن»، عشایر کشور بودند که برای مقابله با دشمن در جنگ تحمیلی توسط ارتش آموزش دیدند و به دفاع پرداختند.

سابقه تشکیل گمجن به روزهای ابتدایی جنگ تحمیلی بازمی‌گردد. در هفته نخست جنگ تحمیلی، ستاد مشترک ارتش تصمیم گرفت عشایر غرب کشور را تسلیح، تجهیز و سازمان‌دهی کند. البته ستاد مشترک ارتش در آغاز تهاجم سراسری عراق، ستاد هماهنگ‌کننده فرماندهی کل قوا بود که نظارت و هدایت کلی عملیات نظامی را به عهده داشت. از این‌رو بسیج عشایر غرب کشور، مأموریتی خارج از شرح وظایف سماجا (ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران) بود.[1]

برای بسیج عشایر، از کریم سنجابی وزیر امور خارجه دولت موقت نیز که خود از ایل عشایر سنجابی بود کمک گرفته شد.[2]

در 7 مهر 1359 اعضای فرماندهی و ستاد بسیج عشایر غرب کشور به فرماندهی سرگرد پیاده محمود رستمی در تهران تحت عنوان ستون اعزامی سماجا متشکل از 7 افسر، 20 درجه‌دار، 3 کارمند و 27 سرباز مجموعاً 57 نفر به غرب کشور اعزام شدند و ضمن استقرار در ماهیدشت کرمانشاه، عشایر منطقه را در مجموعه‌ای تحت عنوان «بسیج عشایری» سازمان‌دهی، تجهیز و آموزش دادند[3] و 6280 قبضه تفنگ برنو و 270 قبضه تفنگ ام-1 تا 18 آبان 1359 بین ایل‌های سنجابی، گوران، کلهر، عثمانوند، ولدبیگی، جلالوند، زردلان و سرفیروزآباد تقسیم کردند و 20 هزار نفر نیز برای پیوستن به گمجن ثبت‌نام شدند.[4]

پس از تسلیح، ساختار یگان‌های عشایری تحت عنوان نام هر ایل مانند هنگ‌ سنجابی، هنگ کلهر، هنگ قلخان و مانند آن نام‌گذاری شد. هر هنگ شامل دو گردان و هر گردان 400 نفر و جمعاً 800 نفر بود.[5]

پشتیبانی قرارگاه ستاد مشترک ارتش نیز مسئولیت تأمین تجهیزات، خودروهای مورد نیاز و سیستم مخابرات گمجن را بر عهده گرفت.[6]

تسلیح عشایر غرب کشور، به‌ویژه اوایل جنگ تحمیلی از جنبه روانی و تبلیغاتی اهمیت داشت و رسانه‌های گروهی کشور اعزام نیروهای عشایری به منطقه عملیاتی سرپل ذهاب و گیلان غرب را با عناوینی چون «آمادگی و اعزام 30 هزار نفر از عشایر غرب و آمادگی حرکت 200 هزار نفر رزمنده عشایر غرب به جبهه» منتشر کردند.[7]

گمجن عشایر پس از سازمان‌دهی، مأموریت تأمین منطقه بین محور کرمانشاه، اسلام‌آباد غرب، قلاجه، سرچله، ارتفاعات نسلر بلالر و ادامه آن تا تنگاب و همچنین محور کرمانشاه، قازانچی، کوزران، باینگان، میرآباد، بزمیرآباد و دشت ذهاب را بر عهده گرفت.[8]

اولین عملیات بسیج عشایر غرب کشور (گمجن) مقابله با تک دشمن در منطقه گیلان غرب در 14 مهر 1359 بود.[9]

گمجن در آغاز جنگ تحمیلی با ایجاد پایگاه‌های عملیاتی در ده سرخ، مله کبود، پالان، بزمیرآباد در محور سر پل ذهاب به اسلام‌آباد در استان کرمانشاه وفراری دادن عناصر دشمن به آن سوی مرزها، امنیت را در منطقه محور سر پل ذهاب به اسلام‌آباد برقرار کرد.[10]

شرکت در عملیات آفندی در تنگ حاجیان (14 دی 1359)،[11] ارتفاعات بازی‌دراز طی سه مرحله در 15 آذر 1359، 2 اردیبهشت 1360 و 11 شهریور 1360،[12] تصرف ارتفاعات گاری واقع در دشت ذهاب در 15 تیر 1360[13] و عملیات مطلع‌الفجر در شیاکوه در 20 آذر 1360[14] از جمله اقدامات گمجن در دفاع مقدس است. همچنین گمجن در عملیات مسلم‌ا‌بن عقیل در سومار در 9 مهر 1361[15] به همراه نیروهای ارتش و سپاه پاسداران شرکت داشت که منجر به آزادسازی 150 کیلومترمربع از مناطق اشغالی از جمله ارتفاعات کهنه ریگ و گیسکه در سومار شد.[16]

از 7 تیر 1362 تا 6 دی 1365 گمجن به عملیات پدافندی در جبهه نفت‌شهر - سومار پرداخت.[17] هنگام استقرار گمجن در سومار، در بمباران شیمیایی 10 دی 1365 در این منطقه، 400 نفر مجروح شدند. شدت بمباران شیمیایی و جراحات وارده زیاد بود و فرمانده گمجن عشایری بینایی خود را نیز به ‌طور موقت از دست داد. در این بمباران حتی قاطرها که در کوه و کمر بار و افراد گمجن را جابجا می‌کردند نیز از بین رفتند.[18]

بر اساس مصوبه شورای عالی دفاع سرپرستی عشایر غرب کشور ابتدا در تاریخ 12 فروردین 1364 به نیروی زمینی ارتش محول شده بود.[19] در ادامه جنگ تحمیلی جذب، سازمان‌دهی، آموزش و به کارگیری نیروهای مردمی طبق قانون به عهده سپاه پاسداران گذارده شد. بر این اساس[20] و در 15 فروردین 1366 در اجرای امریه فرماندهی قرارگاه خاتم‌الانبیا (ص) مستند به مصوبه شورای عالی دفاع، این مسئولیت به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سپرده شد[21] و این یگان در منطقه نفت‌شهر و سومار در جبهه‌ای به طول 25 کیلومتر مستقر و پدافند از آن منطقه را به عهده گرفت.[22]بدین ترتیب فعالیت گمجن به پایان رسید.

در دوران دفاع مقدس حدود 13 هزار نفر از عشایر غرب کشور که عمدتاً داوطلب بودند به تناوب از یک ماه تا 80 ماه در مناطق عملیاتی حضور داشتند.[23]

 در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تعداد 1200 نفر از نیروهای گمجن شهید، مجروح و اسیر شدند.[24] شهدا و جانبازان گُمجَنْ عشایری در شش‌ماهه دوم سال 1359 عمدتاً از نیروهای مستقر در سر پل ذهاب، در ارتفاعات بازی‌دراز و سنبله و گیلان غرب، تنگ حاجیان، داربلوط و بانسیران بودند که در تک‌های محدود یا پدافند از این مناطق،‌ مجروح شدند یا به شهادت رسیدند. اولین شهید گمجن عشایر غرب کشور، علیمراد الماسی از ایل کَلْهُر بود که در 14 دی‌ 1359، در منطقه تنگ حاجیان به شهادت رسید. شهدا و جانبازان گمجن عشایری فقط عشایر نبودند، بلکه نظامیان و غیرنظامیان مأمور به گمجن را نیز شامل می‌شد.[25]

سرگرد محمود رستمی از 7 مهر 1359 تا 6 آبان 1360، سرهنگ دوم نورالدین طباطبایی از 6 آبان 1360 تا 6 دی 1360، سرگرد محمد شهسواریان از 6 دی 1360 تا 20 آذر 1361، سرهنگ محمود رستمی (برای دومین بار) از 20 آذر 1361 تا 12 فروردین 1364، سرهنگ عبدالله مهرپویا از 12 فروردین 1364 تا 1 دی 1365 و سرگرد احمد اسدی از 1 دی 1365 تا 15 فروردین 1366 فرماندهی گمجن عشایری را در دفاع مقدس بر عهده داشتند.[26]

[1]. جمیلی، جهانگیر، عملیات تاخت گمجن عشایری، تهران، هیئت معارف جنگ شهید سپهبد صیاد شیرازی، 1389، ص 9.

[2]. جمیلی، جهانگیر، گمجن: نقش عشایر استان کرمانشاه در هشت سال دفاع مقدس، تهران، ایران سبز،1391، ص 23 تا 25.

[3]. رستمی، محمود، «گمجن در جنگ»، ماهنامه صف، ش 348، مهر 1388، ص 61.

[4]. جمیلی، جهانگیر، گمجن: نقش عشایر استان کرمانشاه در هشت سال دفاع مقدس، ص 42 و 43.

[5]. همان، ص 46.

[6]. همان، ص 25.

[7]. رستمی، محمود، همان، ص 62 و 63.

[8]. جمیلی، جهانگیر، گمجن: نقش عشایر استان کرمانشاه در هشت سال دفاع مقدس، ص 30.

[9]. رستمی، محمود، همان، ص 61.

[10]. جمیلی، جهانگیر، گمجن: نقش عشایر استان کرمانشاه در هشت سال دفاع مقدس، ص 16.

[11]. همان، ص 100.

[12]. همان، ص 97، 104 و 105.

[13]. همان، ص 86.

[14] همان، ص 106.

[15]. احمدی، احمد، عملیات مسلم ابن عقیل مهر 1361، تهران، ایران سبز، 1398، ص 10.

[16]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران، انتشارات سوره سبز، چ سی و پنجم 1393، ص 8.

[17]. جمیلی، جهانگیر، گمجن: نقش عشایر استان کرمانشاه در هشت سال دفاع مقدس، ص 124.

[18]. رستمی، محمود، همان، ص 64.

[19]. همان، ص 61 و 62.

[20]. همان، ص 275.

[21]. همان، ص 61 و 62.

[22]. جمیلی، جهانگیر، عملیات تاخت گمجن عشایری، ص 16.

[23]. همان.

[24]. جمیلی، جهانگیر، گمجن: نقش عشایر استان کرمانشاه در هشت سال دفاع مقدس، ص 169.

[25]. رستمی، محمود، همان، ص 63

[26]. جمیلی، جهانگیر، گمجن: نقش عشایر استان کرمانشاه در هشت سال دفاع مقدس، ص 66.