مکان‌ها
استان یزد
محسن شیرمحمد
2 دورہ
استان یزد با وجود فاصله زیاد از جبهه‌های نبرد، در دفاع مقدس حضور فعال داشت.
استان یزد از شمال شرقی به استان خراسان، از شمال و غرب به استان اصفهان، از جنوب غرب به استان فارس و از جنوب شرق به استان کرمان محدود می‌شود.[1] شهرستان‌های ابرکوه، اردکان، بافق، بهاباد، تفت، خاتم، اشکذر، مهریز، میبد و یزد شهرستان‌های این استان هستند و مرکز آن شهر یزد است.[2] استان یزد گذشته از جایگاه ویژه طبیعی - جغرافیایی و دارا بودن منابع زیرزمینی، از لحاظ تاریخی و فرهنگی نیز از کهن‌ترین مناطق ایران به شمار می‌رود.[3]
یزد دومین شهر ایران پس از بم است که در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. اقوامی که در یزد زندگی می‌کنند فارس و عرب هستند. مسجد جامع کبیر، مسجد کهن فرج، بقعه سید رکن‌الدین، بقعه دوازده امام، دخمه زرتشتیان، آتشکده زرتشتیان (یزدان) و باغ دولت‌آباد از جمله نقاط دیدنی این استان هستند.[4] جمعیت استان یزد طبق سرشماری سال 1395، 1.138.533 نفر (340657خانوار) است. [5]
قیام مردم یزد به دعوت آیت‌الله محمد صدوقی (شهید) در 10 فروردین ۱۳۵۷ به مناسبت چهلم شهدای ۲۹ بهمن 1356 تبریز در مسجد روضه محمدیه (حظیره) که به پایگاه انقلاب اسلامی در استان یزد شهرت یافته است، از نقاط عطف تاریخ مبارزات مردم استان یزد علیه پهلوی دوم است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کمیته انقلاب اسلامی استان توسط جوانان استان ایجاد شد و در خرداد 1358 به دنبال تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یزد، عمده این جوانان به عضویت سپاه درآمدند.
با تدابیر آیت‌الله محمد صدوقی (شهید)، این استان پیشگام مقابله با ضدانقلاب است. به عنوان نمونه دفتر سازمان مجاهدین خلق (منافقین) در یزد، پس از چند روز از شروع فعالیت، در تابستان 1358 تعطیل شد. عده‌ای از مردم این استان در جریان ترورهای دهه شصت منافقین و دیگر گروه‌های ضدانقلاب به شهادت رسیدند. در رأس شهیدان استان، شهید محراب، آیت‌الله محمد صدوقی نماینده امام خمینی (ره) و امام‌جمعه شهر یزد قرار دارد که در 11 تیر ۱۳۶۱ بعد از نماز جمعه، توسط سازمان مجاهدین خلق ترور شد و به شهادت رسید.
نیروهای سپاه پاسداران یزد در نخستین مأموریت‌های خود، به منطقه محروم سیستان و بلوچستان (شهرهای سراوان و نیک‌شهر) اعزام شدند. هم‌زمان گروهی نیز به مناطق محروم کردستان مأمور شدند و تحت فرماندهی محمد منتظرقائم (فرمانده سپاه پاسداران یزد)، سپاه پاسداران بوکان و سقز را تشکیل دادند تا با ضدانقلاب مقابله کنند. سپاه پاسداران قصر شیرین نیز به همت محمد منتظرقائم (شهید) و با حضور جمعی از پاسداران استان یزد تشکیل شد.
5 اردیبهشت 1359 پس از شکست حمله آمریکا به طبس، محمد منتظرقائم شهید و چند نفر از پاسداران همراه وی مجروح شدند.
قبل از شروع رسمی جنگ تحمیلی، تجاوزات مرزی عراق آغاز شده بود و تعدادی از رزمندگان استان یزد در مقابله با آن به شهادت رسیده یا مجروح شدند. از جمله این شهیدان ابراهیم ابراهیمی ترک فرمانده سپاه یزد است که در 11 اردیبهشت 1359 بر اثر اصابت ترکش خمپاره دشمن در منطقه قصر شیرین به شهادت رسید.[6]
با آغاز جنگ تحمیلی به دلیل اینکه هنوز یگان‌های خاصی از سپاه پاسداران در جبهه‌ها تشکیل نشده بود، نیروهای بسیج و سپاه استان یزد در مناطق مختلف حضور یافتند. با آغاز عملیات‌های دفاع مقدس و تشکیل یگان‌های سپاه پاسداران، رزمندگان استان یزد در قالب تیپ‌های عاشورا، کربلا، نبی اکرم (ص) و ۱۷ قم در جبهه‌ها حضور یافتند؛ حضور این نیروها در عملیات بیت‌المقدس (اردیبهشت 1361)، در قالب یک گردان پیاده و یک گردان زرهی در تیپ عاشورا و یک گردان و یک گروهان پیاده در تیپ ۱۷ قم از جمله آن‌هاست. بعد از عملیات رمضان (تیر 1361) عمده نیروهای استان یزد وارد تیپ ۸ نجف اشرف سپاه پاسداران شدند. رزمندگان استان یزد در عملیات محرم (آبان 1361) نیز با 3 گردان و یک گروهان مستقل شرکت کردند. بعد از عملیات محرم، تیپ‌های سپاه پاسداران به لشکر ارتقا یافتند و استان یزد نیز در پی تشکیل یگان استانی خود بود.[7] در نهایت قبل از عملیات والفجر 4، تیپ مستقل استان یزد[8] با نام تیپ 18 الغدیر در هجدهم ذی‌الحجه 1403 / 4 مهر 1362 تشکیل شد.[9] تا قبل از تشکیل تیپ الغدیر، نیروهای استان یزد جمعاً در قالب 29 گردان، در 7 یگان شامل تیپ علی‌بن‌ابیطالب (ع)، امام حسین (ع)، 25 کربلا، عاشورا، ذوالفقار (ارتش)، نجف اشرف و کردستان حضور داشتند[10] و با تشکیل تیپ الغدیر، رزمندگان استان در این تیپ سازمان‌دهی شدند.[11]
تیپ 18 الغدیر تا پایان جنگ تحمیلی در ۱۱ عملیات آفندی و ۲۰ عملیات پدافندی شرکت کرد.[12] اولین فرمانده این تیپ ذبیح‌الله عاصی‌زاده بود که 21 مهر 1362 و قبل از عملیات والفجر 4 در غرب بانه به شهادت رسید. ابراهیم جعفرزاده دومین فرمانده این تیپ نیز در 24 اسفند 63 در منطقه هورالصخره به شهادت رسید.[13] در جنگ تحمیلی 1691 نفر از نیروهای تیپ 18 الغدیر شهید و مفقود و 7393 نفر مجروح شده‌اند.[14]
در دفاع مقدس، 38 هزار و 741 نفر از مردم استان یزد، حداقل یک بار به جبهه‌ها اعزام شدند که مدت حضور بعضی از آن‌ها بیش از 2 هزار روز است. 75% نیروهای اعزامی داوطلب این استان به جبهه‌ها از افراد فرهنگی و دانش‌آموزان بودند.
در دوران دفاع مقدس، پشتیبانی‌های مردمی اعم از تأمین نیرو و امکانات در استان یزد، به طور متمرکز توسط مراکز سپاه پاسداران و ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی، برای تیپ الغدیر ارسال می‌شد.[15] ستاد پشتیبانی جنگ جهاد استان، مسئول جمع‌آوری و ارسال کمک‌های مردمی به مناطق عملیاتی بود که تا پایان جنگ تحمیلی، 6 هزار و 741 دستگاه کامیون کمک به جبهه‌های نبرد ارسال کرده است. مبالغ بسیاری نیز از سوی مردم این استان به حساب ویژه‌ای که توسط آیت‌الله صدوقی در صندوق حضرت ولی‌عصر (عج) افتتاح شده بود، واریز می‌شد.[16]
یک ماه بعد از شروع جنگ تحمیلی و به منظور اسکان مهاجران جنگ تحمیلی نیز، ستادی زیر نظر آیت‌الله صدوقی با نام «ستاد رسیدگی به امور جنگ‌زدگان در یزد» تشکیل شد و با تدبیر و حکم آیت‌الله صدوقی، خانه‌هایی که داخل محله‌های قدیمی استان خالی رها شده بودند، به صورت موقت در اختیار مهاجرین جنگ تحمیلی قرار گرفت. غیر از این، هر ساختمانی که قابل استفاده تشخیص داده شده بود و مالکیت دولتی یا عمومی داشت، در اختیار مهاجرین قرار گرفت.[17]
مردم این استان علاوه بر حضور نظامی و ارسال کمک‌های پشتیبانی به جبهه‌های جنگ، در برخی اقدامات مهندسی مورد نیاز جنگ نیز فعال بودند. یکی از کارهای شاخص مردم استان در دوران دفاع مقدس، حفر کانال هندلی در آن سوی کرخه و ماه‌ها قبل از آغاز عملیات فتح‌المبین (2 فروردین 1361) بود که با هماهنگی آیت‌الله صدوقی، یکی از متخصصین و با تجربه حفر قنات در یزد به نام حاج غلامحسین حجتی به منطقه اعزام شد و با مدیریت وی و همکاری تعدادی از مردم یزد و نیروهای نظامی منطقه به نتیجه رسید که در موفقیت عملیات فتح‌المبین نقش به‌سزایی داشت.
زنان استان یزد نیز با خدمت در امور پزشکی و درمانی، پشتیبانی و اهدای خون در دفاع مقدس حضور داشتند. همچنین بانوان استان در پشت جبهه و حتی جبهه‌های غرب و کردستان حضور داشتند و با تشکیل ستاد جنگ، کمک‌های نقدی و غیر نقدی را در محله‌ها و مساجد جمع‌آوری و به جبهه‌ها ارسال می‌کردند.[18]
در دوران دفاع مقدس، از استان یزد 4.140 نفر شهید، 9.965 نفر جانباز و 775 نفر آزاده تقدیم انقلاب اسلامی شده است. دانش‌آموزان و فرهنگیان استان با 1.046 نفر شهید، بیشترین شهید را تقدیم کرده‌اند. یکی از کوچک‌ترین شهیدان دفاع مقدس (ظفر خالدی) با 12 سال، از شهرستان میبد است که 28 دی 1360 در منطقه شوش به شهادت رسیده است. روستای رکن‌آباد میبد استان یزد از نظر درصد شهدا به نسبت جمعیت، رتبه اول را در سطح کشور دارد.[19]
شهید رستم آذرباد، تنها شهید زرتشتی استان یزد است که در نبرد با ضدانقلاب در منطقه کردستان به شهادت رسید.[20]
موزه دفاع مقدس استان در شهر یزد، کنار پارک آزادگان، محله صفاییه، واقع شده است. [21]
۳۷۶ گلزار شهدا در شهرستان‌های یزد، اشکذر، میبد، اردکان، مهریز، بافق، بهاباد ، خاتم، تفت و ابرکوه وجود دارد. ۸۵ یادمان شهدای گمنام دوران هشت سال دفاع مقدس نیز در استان وجود دارد که ۱۶۶ شهید گمنام را در خود جای داده است.[22]
[1]. سازمان فاوا، «معرفی شهر یزد»، https://fava.yazd.ir/.
[2]. اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد، «استان یزد در یک نگاه»، https://tourism.yazdcity.ir.
[3]. سازمان فاوا، همان.
[4]. همان؛ اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد، همان.
[5]. مرکز آمار ایران، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395، خرداد 1397، ص91.
[6]. صدرالساداتی، محمدرضا و سیدعباس طباطبایی عقدا، گنج تمام نشدنی( اطلاعات کاربردی دفاع مقدس استان یزد)، یزد، اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، 1391، ص 63؛ خبرگزاری دفاع مقدس، «یزد در آینه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس»، ،https://defapress.ir/fa/news/242813/؛ سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی، https://historydocuments.ir/? 2020#.
[7]. ایسنا، «داستان تشکیل یک تیپ رزمی در روز عید غدیر»، 27 تیر 1401،https://www.isna.ir/news/1401042618105.
[8]. همان.
[9]. خبرگزاری دفاع مقدس، «نگاهی به روند شکل‌گیری تیپ مستقل 18 الغدیر»، 6 مهر 1395، https://defapress.ir/fa/news/105605.
[10]. همان.
[11]. همان.
[12]. ایسنا، همان.
[13]. صدرالساداتی، محمدرضا و سیدعباس طباطبایی عقدا، همان، ص 50.
[14]. خبرگزاری دفاع مقدس، نگاهی به روند شکل‌گیری تیپ مستقل 18 الغدیر، همان.
[15]. خبرگزاری دفاع مقدس، یزد در آینه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، همان.
[16]. همان.
[17]. همان.
[18]. شیرمحمد، محسن، «تونل فتح‌المبین»، سایت ویکی‌دفاع، https://wikidefa.ir/?page=result.
[19]. خبرگزاری دفاع مقدس، یزد در آینه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، همان.
[20]. خبرگزاری تسنیم، https://www.tasnimnews.com/fa/news/1404/03/31/3339722/%D8%A7%D8% .
[21]. سایت مرکز دانشنامه دفاع مقدس، https://wikidefense.ir/articles/view/641042/%D8% .
[22]. سایت یزدی نیوز، https://www.yazdinews.ir/240774/%DB%8؛ سایت جماران، https://www.jamaran.news/%D8%A8%D8%AE%D8% .
