مکان‌ها

سکوی نفتی

محسن شیرمحمد
56 دورہ

در هشت سال جنگ تحمیلی، یکی از اهداف عراق حمله به سکوهای نفتی ایران در خلیج ‌فارس و جلوگیری از تولید و صادرات نفت بود که البته با وجود حملات متعدد، موفق نشد.

سکوی نفتی یک سازه عظیم در دریاست که امکاناتی چون حفر چاه نفت، استخراج نفت و فراوری آن را دارد. برای اینکه نفت استخراج‌شده را تا هنگام انتقال به ساحل و پالایش در پالایشگاه به طور موقت ذخیره کنند، از سکوهای نفتی استفاده می‌کنند. سکوهای نفت می‌توانند در بستر دریا به ‌صورت یک جزیره مصنوعی ثابت یا  شناور در آب باشند.‌‌[1]

 ایران دارای 159 سکوی دریایی، شامل 29 سکوی بهره‌برداری بزرگ در منطقه بهرگان (میدان‌های هندیجان، بهرگانسر، نوروز، سروش و ماهشهر)، خارک (میدان‌های فروزان، ابوذر، درود، اسفندیار، آرش و فرزاد)، منطقه سیری (میدان‌های الوند، اسفند، سیوند، دنا، نصرت، فارور A و B)، منطقه لاوان (میدان‌های رسالت، رشادت، سلمان، بلال و آلفا)، منطقه قشم (میدان‌های هنگام، هرمز A و B وD  و F و توسن) و منطقه کیش (میدان بزرگ گازی کیش) است.‌‌[2]

سکوهای نفتی زیرمجموعه شرکت نفت فلات قاره ایران هستند. این شرکت اواخر شهریور ۱۳۵۹ بر اساس مصوبه شورای انقلاب و با لغو قراردادهای مشارکت شرکت‌های چندملیتی مربوط به حکومت پهلوی، تأسیس شد و آغاز به کار آن همزمان با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بود.‌‌[3]

با شروع جنگ تحمیلی، عراق حمله به تأسیسات نفتی ایران را آغاز کرد. ابتدا توانمندی عراق برای حمله در خلیج ‌فارس محدود بود، زیرا نیروی دریایی این کشور پیشرفته و قوی نبود و باید نیروی هوایی خود را برای حمله به تأسیسات نفتی ایران به کار می‌گرفت. ساختار و تجهیزات و موشک‌های نیروی هوایی عراق نیز برای حمله به کشتی‌ها و پایانه‌های نفتی مناسب نبود، ولی با همین امکانات، ارتش عراق مرتباً به تأسیسات نفتی ایران در خلیج ‌فارس حمله می‌کرد.‌‌[4] طی سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۴ تأسیسات مناطق بهرگان و خارک بیش از سایر میدان‌های نفتی ایران مورد حمله قرار گرفتند.‌‌[5]

سکوی بهره‌برداری نوروز (منطقه بهرگان در شمال خلیج‌ فارس) و سکوهای چاه آن، بیش از ۱۰ بار مورد اصابت موشک‌های عراق قرار گرفتند و متحمل خسارات فراوانی شدند؛ در ۲۹ بهمن ۱۳۶۱ نیز این سکو به ‌صورت کامل خسارت دید.‌‌[6] در اثر این حملات حدود ۹ میلیون بشکه نفت خام به دلیل آتش‌سوزی چاه‌ها از بین رفت؛ با توجه ‌به شدت انفجارها، فقط در سکوهای شماره ۵ و ۹، روزانه حدود ۶ تا ۱۰ هزار بشکه نفت در حال اشتعال بود.‌‌[7] البته با تلاش کارکنان وزارت نفت، دو چاه حوزه نفتی نوروز در ۲۱ اسفند ۱۳۶۱ خاموش شد‌‌[8] و حین عملیات مهار آتش‌سوزی چاه‌ها، تعدادی از کارکنان شرکت نفت فلات قاره ایران با حمله‌های دشمن به شهادت رسیدند.‌‌[9]

روزهای آغازین سال ۱۳۶۲ عراق دوباره به چاه‌های نفتی نوروز حمله کرد و نشت مواد نفتی تا سواحل کشورهای کویت، بحرین و امارات گسترش یافت، ولی این کشورها  موضعی علیه این اقدام عراق نگرفتند.‌‌[10] بار دیگر عراق در ۴ خرداد ۱۳۶۲ به دو سکوی نفتی در منطقه نوروز حمله کرد. حمله به چاه نفت شماره ۳ نوروز موجب نشت روزانه ۲ هزار بشکه نفت در خلیج ‌فارس شد اما با تلاش‌ ۳۰ نفر از کارگران پالایشگاه تهران، این چاه بعد از گذشت ۳ ماه و ۱۲ روز در اواخر شهریور ۱۳۶۲ مهار شد.‌‌[11]

سکوی بهره‌برداری بهرگانسر (منطقه بهرگان در شمال خلیج ‌فارس) نیز در طول جنگ، چهار نوبت (۱۳۶۱، ۱۳۶۴، ۱۳۶۵، ۱۳۶۶)‌‌[12] مورد حمله هواپیماهای دشمن قرار گرفت و تأسیسات مسکونی و بهره‌برداری آن ۱۰۰ درصد خسارت دید.‌‌[13]

سازه‌های فوقانی پنج سکوی دریایی هندیجان (منطقه بهرگان در شمال خلیج ‌فارس) نیز، طی سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۶ مورد تهاجم قرار گرفت و بر اثر آن در مجموع ۲۰ درصد خسارت به این سکوها وارد آمد.‌‌[14]

 تأسیسات بهره‌برداری و سکوی اصلی چاه‌های میدان سروش (منطقه بهرگان در شمال خلیج‌ فارس) نیز که روی بارج پاسارگاد قرار داشت، پس از حمله دشمن در سال ۱۳۶۲ غیر قابل‌استفاده شد.‌‌[15]

میدان نفتی ابوذر (منطقه خارک) نیز طی سال‌های جنگ تحمیلی به طور مستمر مورد تهاجم عراق قرار داشت. ۲ آبان ۱۳۶۴[16] سکوی ابوذر مورد حمله دشمن قرار گرفت که منجر به آتش‌سوزی و انهدام سکوهای استراحت و شماره ۱۱ شد؛ در این حوادث ۲ نفر از کارکنان شرکت و چند نفر از کارکنان کشتی بدر به شهادت رسیدند. به دلیل تعدد چاه‌ها در سکوی ابوذر و وجود مقدار زیادی گاز، همه چاه‌های ابوذر در سال ۱۳۶۲ به روش تزریق سیمان، ایمن‌سازی شدند و در حملات دشمن به ‌جز یک مورد که بلافاصله مهار شد، آتش‌سوزی رخ نداد.‌‌[17]

با ادامه جنگ، قدرت هوایی عراق با در اختیار گرفتن سلاح‌های مختلف و به روز، برای ضربه ‌زدن به تأسیسات نفتی ایران در خلیج ‌فارس افزایش یافت. دریافت هواپیماها و موشک‌های فرانسوی، تحولی در قابلیت‌های نیروی هوایی عراق برای حمله به مراکز صدور نفت ایران ایجاد کرد.‌‌[18] سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۶۷ با گسترش جنگ تحمیلی به مناطق لاوان و سیری، تأسیسات دریایی میدان‌های رشادت، رسالت، سلمان و سیری نیز مورد حملات عراق و ناوگان دریایی آمریکا قرار گرفتند.‌‌[19]

در ۲۳ و ۲۷ آبان ۱۳۶۵[20] بر اثر تهاجم هواپیماهای عراقی، بخش‌هایی از سازه سکوی بهره‌برداری شماره ۱ سلمان (منطقه لاوان) آسیب دید و سه نفر از کارکنان سکو به شهادت رسیدند.‌‌[21]

۲۴ مهر ۱۳۶۵ سکوی رشادت (منطقه لاوان) مورد حمله هوایی عراق قرار گرفت؛ سکوی بهره‌برداری، تأسیسات دکل حفاری و خطوط لوله آن به‌شدت آسیب دید و به دریا سقوط کرد. در این حمله دو نفر از کارکنان شهید و یک نفر مفقودالاثر شد.‌‌[22]

تأسیسات دریایی رسالت (منطقه لاوان) نیز در دو مرحله در ۲۳ تیر و ۷ شهریور ۱۳۶۶ هدف حمله هوایی عراق قرار گرفت. در حمله اول، تعدادی از چاه‌های سکو دچار حریق شد و در حمله دوم سکوی بهره‌برداری به دلیل برخورد ترکش آتش گرفت و به‌طورکلی غیر قابل ‌استفاده شد و دکل مستقر در آن به طور کامل منهدم گردید. این چاه در مهر ۱۳۶۶ توسط غواصان شرکت نفت فلات قاره ایران ایمن‌سازی شد و از نشت آن جلوگیری گردید.‌‌[23]

در ۲ مرداد ۱۳۶۶ نفتکش بریجتون که تحت پوشش ناوهای آمریکایی بود، در خلیج فارس با مین دریایی برخورد کرد و صدمه دید. در واکنش به این حادثه، ناوگان دریایی آمریکا  در ۲۹ فروردین ۱۳۶۷، سکوهای نفتی نصر و سلمان (منطقه لاوان) ایران را هدف قرار داد.‌‌[24] بر اثر این حمله بخش‌های مهمی از مجتمع تولید نفت سلمان به طور کامل تخریب شد؛‌‌[25] ساختمان مسکونی سکوی نصر منهدم و تولید و بهره‌برداری از میدان‌های نصر نیز به مدت ۳۷ روز به طور کامل قطع شد.‌‌[26]

روز ۲۳ و ۲۴ مهر ۱۳۶۶ دو نفتکش با پرچم آمریکا در بندر احمدی کویت هدف موشک‌های کرم ابریشم ایران قرار گرفتند.‌‌[27] آمریکا در واکنش به این حملات، در ۲۷ مهر ۱۳۶۶ با چهار ناو جنگی به سکوهای آر-۷ و آر-۴ حوزه نفتی رشادت (منطقه لاوان) حمله کردند. آن‌ها پس از دادن اخطار به کارکنان سکوها،‌‌[28] این سکوها را تصرف و منفجر کردند.‌‌[29]

در طول ۸ سال دفاع مقدس، تأسیسات نفتی و سکوهای بهره‌برداری ایران در آب‌های خلیج ‌فارس بیش از ۳ هزار بار مورد تهاجم قرار گرفتند و ۴۸ نفر از کارکنان شرکت نفت فلات قاره ایران شهید و ۱۸۷ نفر نیز جانباز شدند.‌‌[30] در طول جنگ و در جریان نشت نفت خام به آب‌های خلیج ‌فارس، بر اثر حمله به چاه‌های نفت ایران و نفت‌کش‌ها، ۳۸ درصد جانوران و موجودات زنده خلیج ‌فارس نابود شدند.‌‌[31]

با پایان جنگ تحمیلی، بازسازی سکوهای نفتی آغاز شد؛ از جمله بازسازی چاه‌های میدان سلمان در سال ۱۳۷۰ و نوسازی و به‌روزسازی کامل سکوی مجتمع دریایی سلمان در سال ۱۳۷۱ انجام شد.‌‌[32] بازسازی کامل چاه‌های میدان نصرت نیز در سال ۱۳۷۰ و بازسازی، نوسازی و به‌روزسازی سکوی نصر نیز در همان سال پایان یافت و به تولید کامل نفت خام رسید.‌‌[33] همچنین بازسازی سکوی بهره‌برداری و آغاز تولید محدود از میدان بهرگانسر نیز از ۲۲ بهمن ۱۳۷۰ با میانگین تولید ۳۰۱۹ بشکه در روز آغاز شد.‌‌[34]

پس از جنگ تحمیلی بهره‌برداری از میدان گاز پارس جنوبی در خلیج ‌فارس از سال ۱۳۷۷ آغاز شد. پارس جنوبی با داشتن ۸ درصد از کل گاز دنیا و نزدیک به نیمی از ذخایر گاز کشور، یکی از بزرگ‌ترین منابع گازی جهان است که بین ایران و قطر مشترک است. برای استخراج گاز در این میدان، تعداد ۳۶ سکو در دریا توسط ایران نصب شده است.‌‌[35]

اکنون ۱۵۹ سکوی دریایی ایران شامل ۲۹ سکوی بهره‌برداری بزرگ در خلیج ‌فارس، مشغول فعالیت هستند.‌‌[36]

[1]. «سکوی نفتی چیست»، سایت خبری سرپوش، https://www.sarpoosh.com/economy/economic-terms/oil-platform-32.html.

[2].  «جایگاه ویژه شرکت نفت فلات قاره ایران در منطقه و جهان»، سایت شرکت نفت فلات قاره ایران، www.iooc.ir/Home/ProPages/8.

[3]. «سکوهای اقتدار»، هفته‌نامه مشعل، ش 1072، ص 21.

[4]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، مرز و بوم، 1391، ص 639.

[5]. «سکوهای اقتدار»، ص 20و21.

[6]. همان.

[7]. همان، ص 21.

[8]. علایی، حسین، همان، ص 592.

[9]. «سکوهای اقتدار»، ص 21.

[10]. علایی، حسین، همان،  ص 592.

[11]. همان، ص 593.

[12]. صنعت نفت ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، روابط عمومی و ارشاد وزارت نفت، بهار 1369، ص 27.

[13]. «سکوهای افتدار»، ص 21.

[14]. همان، ص 21.

[15]. همان، ص 22 و 23.

[16]. غلامی، براتعلی، پدافند هوایی: روزشمار دفاع مقدس، ج 2، تهران، انتشارات ایران سبز، 1399، ص 416.

[17]. «سکوهای اقتدار»، ص 22 و 23.

[18]. علایی، حسین، همان، ص 640.

[19]. «سکوهای اقتدار»، ص 22و23.

[20]. غلامی، براتعلی، همان، ص 505 و 507.

[21]. «سکوهای اقتدار»، ص 22 و 23.

[22]. همان.

[23]. همان.

[24]. «سکوهای اقتدار»، ص 22 و 23؛ شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها: نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه ... ، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا،1400، ص 281-277.

[25]. «سکوهای اقتدار»، ص 22 و 23.

[26]. همان، ص 22 و 23.

[27]. انصاری، مهدی و محمود یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق- جنگ محدود ایران و آمریکا در خلیج‌ فارس، ج51، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران، 1387، ص 30.

[28]. همان، ص 471 و 472.

[29]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن- جنگ ایران و عراق، ج2، ترجمه حسین یکتا، تهران، نشر مرزوبوم، 1390، ص 144 و 145.

[30]. «شرکت نفت فلات قاره ایران ۴۸ شهید تقدیم انقلاب و اسلام کرده است»، خارگ نیوز، 3/07/1398 .

[31]. ناویاس، مارتین اس و ای.آر هوتن، جنگ نفت‌کش‌ها، ترجمه پژمان پورجباری و رحمت قره، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1392، ص 14.

[32]. «سکوهای اقتدار»، ص 23 و 24.

[33]. همان، ص 23 و 24.

[34]. همان، ص 21.

[35]. «تعمیرات اساسی ۲۰ سکوی گازی پارس جنوبی پایان یافت»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 16 آبان 1402؛ شرکت مجتمع گاز پارس جنوبی، www.vcmstudy.ir/group.

[36]. «جایگاه ویژه شرکت نفت فلات قاره ایران در منطقه و جهان»، سایت شرکت نفت فلات قاره ایران، www.iooc.ir/Home/ProPages/8.