اشخاص
رضایی، محسن
اکرم جعفرآبادی
56 دورہ
محسن رضایی، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوران دفاع مقدس بود.
سبزوار رضایی میرقائد مشهور به محسن رضایی، شهریور ۱۳۳۳ در روستایی واقع در مسجدسلیمان،[1] از توابع خوزستان چشم به جهان گشود.[2] پدرش حاج نجف و مادرش بی بی زنان، از عشایر ایل بختیاری بودند.[3] پس از پایان تحصیلات ابتدایی و بخشی از تحصیلات متوسطه در دبیرستان سینا در مسجدسلیمان، با پذیرفته شدن در آزمون هنرستان صنعتی شرکت ملی نفت ایران در اهواز، در سال ۱۳۴۸ به این شهر رفت.[4] وی سال ۱۳۵۲ در ۱۹ سالگی به دنبال فعالیت‌های سیاسی دستگیر شد و پس از تحمل ۵ ماه زندان انفرادی و یک ماه حبس در بند عمومی زندان اهواز، ضمن تکمیل تحصیلات در هنرستان، با برقراری ارتباط با مبارزان شهرهای خرمشهر، دزفول و تهران[5] با چند نفر از دوستان خوزستانی خود مانند علی شمخانی و غلامعلی رشید (شهید) یک گروه به نام منصورون تشکیل داد و به مبارزه مخفی علیه حکومت پهلوی پرداخت.[6]
وی در سال ۱۳۵۳ پس از قبولی در رشته مهندسی مکانیک دانشگاه علم و صنعت به تهران آمد و در همان سال با خانم معصومه خدنگ ازدواج کرد[7] که حاصل آن سه دختر و دو پسر بود.[8]
محسن رضایی در فاصله سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ با شدت گرفتن فشار ساواک بر گروه‌های مبارز، ناچار دانشگاه و کار صنعتی را رها کرد و زندگی مخفی در پیش گرفت[9] و با کمک مبارزین شهرهای دیگر، جمعیت منصورون را در هفت استان و هفده شهرستان گسترش داد.[10] در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی و ورود امام خمینی به ایران، منصورون وظیفه حفاظت از جان امام خمینی را بر عهده داشت.[11]
در سال ۱۳۵۸، از طرف گروه منصورون به عضویت شورای مرکزی سازمان مجاهدین انقلاب که از ترکیب هفت گروه مسلح مسلمان تشکیل شده بود درآمد و سه ماه بعد در خرداد همان سال با حمایت امام خمینی واحد اطلاعات و بررسی‌های سیاسی را به عنوان یک تشکیلات اطلاعاتی امنیتی در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بنیان نهاد. او به مدت ۲ سال مسئولیت اطلاعات سپاه را بر عهده داشت[12] که از جمله اقداماتش دستگیری گروه فرقان بود.[13] او یکی از اعضای هیأت دوازده نفره تدوین اساسنامه سپاه پاسداران نیز بود.[14]
محسن رضایی در سال ۱۳۵۹ با شروع جنگ تحمیلی به اهواز رفت و در ناحیه گلف[15] به عنوان مرکز فرماندهی و هدایت جنگ سپاه پاسداران جنوب[16] مستقر شد و از طریق فرستاده خود حسن باقری، که مؤسس اطلاعات نظامی آنجا بود، گزارش‌های به دست آمده از جبهه‌ها را در اختیار شورای عالی دفاع در تهران[17] که انسجام‌بخشی به سیاست‌های جنگی و عملیاتی را به عهده داشت قرار می‌داد.
محسن رضایی در شهریور ۱۳۶۰،[18] و در ۲۷ سالگی[19] از سوی امام خمینی، به عنوان پنجمین فرمانده کل سپاه، به فرماندهی کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منصوب شد.[20] مدت کوتاهی بعد از فرماندهی وی، با انتصاب علی صیاد شیرازی به فرماندهی نیروی زمینی ارتش در مهر ۱۳۶۰، فرماندهی مشترک بین سپاه و ارتش شکل گرفت که نتیجه آن عملیات‌های[21] ثامن‌الائمه، طریق‌القدس، فتح‌المبین و بیت‌المقدس در فاصله مهر ۱۳۶۰ تا خرداد ۱۳۶۱ بود،[22]ولی بعد از مدتی به خصوص با عدم‌الفتح شدن عملیات رمضان[23] در دوران عدم‌الفتح سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۳؛[24] فرماندهان سپاه عملیات مستقل از ارتش را خواستار شدند[25] که امام خمینی برای حفظ وحدت، دستان صیاد شیرازی و محسن رضایی را به یکدیگر داده و از آنها خواست هرگز از هم جدا نشوند،[26]ولی بعد از عملیات بدر که آخرین عملیات مشترک سپاه و ارتش بود، شرایط جنگ به گونه‌ای شد که هر کدام از این دو سازمان هر چند در اجرا از یکدیگر کمک می‌گرفتند ولی به طور مستقل طرح‌ریزی و اجرای عملیات می‌کردند.[27]
با استقلال فرماندهی سپاه و ارتش، یک بار دیگر جبهه‌ها رونق گرفته[28] و جنگ وارد دوران پیروزی‌هایی از فتح فاو تا کربلای ۸ (۱۳۶۶_۱۳۶۴) شد،[29] که موفقیت‌های سه سال آخر جنگ[30] و تسخیر فاو و شلمچه و شمال عراق، منجر به صدور قطعنامه ۵۹۸ که اکثر بندهای آن به نفع ایران بود و نیز پایان یافتن جنگ شد.[31] وی پس از پایان جنگ در مهر 1368 نشان فتح یک را از فرمانده کل قوا دریافت کرد.[32]
او از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۶، به مدت ۱۶ سال فرماندهی سپاه پاسداران را بر عهده داشت[33] و فرماندهی کل سپاه را از حالت شورایی به حالت فرماندهی واحد تغییر شکل داد.[34] او در این سال‌ها سازمان رزم سپاه را طرح‌ریزی کرد و به فرمان امام خمینی، سپاه را به سه نیروی دریایی، زمینی و هوایی مجهز کرد. در این دوره دانشگاه امام حسین (ع)، دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله (عج) و فرماندهی قرارگاه خاتم‌الانبیا به منظور بهره‌گیری از یگان‌های مهندسی سپاه تأسیس شد.[35]
محسن رضایی پس از پایان جنگ تحمیلی پیشنهاد تشکیل سپاه قدس را با هدف کمک به حزب‌الله لبنان، ارائه کرد و[36] پس از برقراری آتش‌بس بین ایران و عراق، تحصیلات رها شده‌اش در سال ۱۳۵۳ را با تغییر رشته مکانیک به اقتصاد، دوره کارشناسی را در دانشگاه تهران گذراند و در دوره کارشناسی ارشد مطالعات خود را روی سیاست‌های پولی و بانکی متمرکز کرد و تحصیلات خود را در دوره دکترای اقتصاد دانشگاه تهران تکمیل کرد.[37]
محسن رضایی در سال ۱۳۷۶، از سمت خود در سپاه پاسداران کناره‌گیری کرد و به دبیری مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد و از سال ۱۳۷۹ ریاست کمیسیون اقتصاد کلان مجمع تشخیص مصلحت نظام را بر عهده دارد.[38] وی ۱۸ سال بعد، اواخر سال ۱۳۹۳،[39] با هدف انتقال تجارب سپاه به نسل آینده، به سپاه بازگشت[40] و در شهریور ۱۴۰۰ معاون اقتصادی دولت سیزدهم شد[41] و تا ۲۱ خرداد ۱۴۰۲ در این سمت باقی ماند.
محسن رضایی اکنون دبیر شورای هماهنگی اقتصادی سران قواست.
کتاب تاریخ شفاهی محسن رضایی با عنوان دوران مبارزه، کتاب بحران گروه‌های سیاسی «راه» و مجموعه گفتارهای وی در مورد جنگ در کتاب «جنگ به روایت فرمانده» تهیه و تدوین شده است.
[1]. اردستانی، حسین، راه، تاریخ شفاهی دکتر محسن رضایی، ج ۱، تهران مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۴، ص ۳۸.
[2]. خبرگزاری برنا، کد خبر 1183225.
[3]. اردستانی، حسین، همان، ص ۱۷.
[4]. پورجباری، پژمان، جنگ به روایت فرمانده (درس‌گفتارهای جنگ دکتر محسن رضایی)، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، ۱۳۹۰، ص ۱۹.
[5] . همان.
[6]. اردستانی، حسین، همان، ص ۱۸.
[7]. پورجباری، پژمان، همان، ص ۲۰.
[8] . خبرگزاری برنا، کد خبر ۱۱۸۳۲۲۵.
[9]. پورجباری، پژمان، همان، ص ۲۰.
[10]. اردستانی، حسین، همان، ص۲۰۶.
[11]. همان، ص212 و213.
[12]. پورجباری، پژمان، همان، ص 20 ؛ اردستانی، حسین، همان، ص 241 و242؛ سایت مشرق، https://www.mashreghnews.ir/news/472370/%D
[13]. اردستانی، حسین، همان، ص ۳۱۱.
[14]. همان، ص ۲۲۷.
[15]. آقامیرزایی، محمدعلی، گلف- قطعه‌ای از آسمان (پایگاه منتظران شهادت)، تهران، انتشارات صریر، 1393، ص 15.
[16]. همان، ص 17.
[17]. علامیان، سعید، حسن باقری، ج 1، مؤسسه شهید حسن باقری، 1392، ص 243.
[18]. پورجباری، پژمان، همان، ص ۲0.
[19]. اردستانی، حسین، همان، ص ۴۸۵.
[20]. پورجباری، پژمان، همان، ص ۲0.
[21]. همان، ص۲۵۸.
[22]. همان، ص ۲۵۹.
[23]. مؤمنی، محسن، در کمین گل سرخ (روایتی از زندگی صیاد شیرازی)، تهران، سوره مهر، 1382، ص 311 و314.
[24]. پورجباری، پژمان، همان، ص ۱۲۶.
[25]. همان، ص322.
[26]. همان، ص ۳12.
[27]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ دوم، ۱۳۸۹، ص ۸۷.
[28]. پورجباری، پژمان، همان، ص ۲۶1.
[29]. همان.
[30]. همان.
[31]. همان، ۲۶۲.
[32]. خبرگزاری دفاع مقدس، کد خبر 301772.
[33]. پورجباری، پژمان، همان، ص20 و21.
[34]. همان، ص ۱۲۱.
[35]. همان، ص ۲۱ و20.
[36]. ماهنامه شاهد یاران، ش ۱۷۱، اسفند 1398، ص ۴۶.
[37]. پورجباری، پژمان، همان، ص 21.
[38]. روزنامه شرق، ش ۴۰۷۳، 21 مرداد1400، ص ۳ ( سیاست).
[39]. روزنامه اعتماد، ش ۳۲۲۵، 1 اردیبهشت 1393، ص ۲ (سیاست).
[40]. روزنامه شرق، ش ۲۲۷۳، 23 فروردین 1394 ص2 (سیاست).
[41]. باشگاه خبرنگاران جوان ، https://www.yjc.ir/fa/news/7868242AF
