مکان‌ها

حاج‌عمران

محمدعلی عباسی اقدم
9871 دورہ

منطقه حاج‌عمران، منطقه مهم نظامی بین «پیرانشهر» و «چومان مصطفی» در عراق است. حاج‌عمران نام یک پادگان ارتش عراق در 12 کیلومتری مرز ایران و عراق است که رزمندگان ایرانی در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در عملیات والفجر 2، آن را تصرف کردند. تا پایان جنگ، در این منطقه چندین عملیات صورت گرفت.

منطقه عملیاتی حاج‌عمران (تمرچین) در 15 کیلومتری شهرستان پیرانشهر و 1 کیلومتری نقطه صفر مرزی قرار گرفته است. حاج‌عمران در جاده مواصلاتی پیرانشهر ـ رواندوز (عراق) واقع شده است. این ناحیه پوشیده از عوارض کوهستانی است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به دو ارتفاع مرزی تمرچین و قمطره در 12کیلومتری جنوب‌غرب پیرانشهر اشاره کرد. خط‌الرأس کوه‌های قمطره مرز دو کشور ایران و عراق را تشکیل می‌دهند.[1]

پادگان حاج‌عمران در موقعیتی سوق‌الجیشی قرار دارد؛ به این ترتیب که از شمال به ارتفاعات چنارستان و کلاشین، از جنوب به ارتفاعات بسیار مرتفع سکران و کدو و از شرق به ارتفاعات تمرچین و شهر مرزی پیرانشهر و از غرب به تنگه دربند و شهر چومان مصطفی محدود می‌شود. از جمله ارتفاعات مهم این منطقه 2519 (گرده‌مند)، 2999 (کدو)، 3000 (برزین) و 2435 (گرده‌گو) است. ارتفاعات یادشده بر ارتفاعات پیرانشهر و جاده پیرانشهر- نقده، پادگان پیرانشهر، جاده پیرانشهر- سردشت و نیز بر چومان مصطفی، دیانا و رواندوز عراق مشرف هستند.[2]

منطقه شمال‌غرب از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، صحنه درگیری نیروهای ایران با گروهک‌های ضدانقلاب بود. ارتش عراق در ابتدای جنگ، خط حد شمالی را در منطقه نوسود قرار داده‌ بود و شرایط منطقه اجازه عملیات به منطقه را به آنها نمی‌داد، اما بعد از مدتی، جنگ به این منطقه نیز گسترش یافت و انجام عملیات متعدد منجر به حضور دائمی یگان‌های ایران و عراق در مواضع حساس و ارتفاعات مهم منطقه و محورهای مواصلاتی شد.[3]

در طول جنگ تحمیلی، عملیات متعددی در این منطقه صورت گرفته که بدین شرح است:

- عملیات والفجر 2، 29 تیر 1362، با مشارکت ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛

– عملیات ایذایی ظفر 3، 7 تیر 1364، به فرماندهی ارتش جمهوری اسلامی ایران؛

- عملیات قادر، 24 تیر 1364، با مشارکت ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛

- عملیات پدافندی حاج‌عمران، 24 اردیبهشت 1365، به فرماندهی ارتش جمهوری اسلامی ایران؛

- عملیات حاج‌عمران، 2 خرداد 1365، به فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛

- عملیات کربلای 2، 10 شهریور 1365، به فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛

- عملیات کربلای 7، 13 اسفند 1365، به فرماندهی ارتش جمهوری اسلامی ایران؛

- عملیات فتح 10، 13 شهریور 1366، با مشارکت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و معارضان کرد عراقی؛

عملیات نصر 9، 1 آذر 1366، به فرماندهی ارتش جمهوری اسلامی ایران.[4]

اولین عملیاتی که برای تصرف منطقه حاج عمران طراحی و اجرا شد، عملیات والفجر 2 بود. این عملیات در 29 تیر 1364، با رمز "یاالله" آغاز شد. این عملیات پس از 25 روز نبرد مداوم با تصرف ارتفاعات 2519، 2122، 1970، 2062، پادگان حاج‌عمران و 80 پایگاه دیگر عراق و نیز آزادسازی 200 کیلومتر مربع از خاک عراق، در 23 مرداد 1362 پایان یافت. تسلط بر شهر چومان مصطفا نیز از دستاوردهای دیگر این عملیات است.[5]

بعد از عملیات والفجر 2، که منجر به تصرف پادگان حاج عمران و ارتفاعات کدو، گرده‌مند و گرده‌کو شد، چند عملیات در این منطقه صورت گرفت. ارتش عراق با ابتکار عمل در به‌کارگیری عشایر ضدانقلاب، تلاش جدیدی برای بازپس‌گیری منطقه سازماندهی و در 24 اردیبهشت 1365،  تهاجم گسترده‌ای به ارتفاعات حاج‌عمران آغاز کرد. عراق از نخستین ساعات بامداد این روز، پس از اجرای آتش تهیه سنگین بر روی ارتفاعات شهید صدر، تپه شهدا ، 2519، کدو و سرسول، تک خود را شروع کرد. استقامت نیروهای پدافندی ایران چشمگیر بود. دو روز پس از حمله عراقی‌ها، نیروهای عمل‌کننده ارتش جمهوری اسلامی ایران و یگان‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، به طور مشترک در عملیات پدافندی حاج‌عمران، منطقه را از وجود نیروهای عراقی پاکسازی کردند،[6] اما تسلط عراق و اشراف نیروهایش بر جاده‌های مواصلاتی در منطقه حاج‌عمران به‌واسطه تسلط بر ارتفاعات 2519، نیروهای ایران را تحت‌ فشار قرار داده‌ بود. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای آزادسازی مناطق اشغالی، عملیات کربلای 2 را در 10 شهریور 1366، انجام داد. با اینکه این عملیات در ابتدا موفقیت‌آمیز بود، به دلیل مقاومت عراقی‌ها ارتفاع 2519، دوباره به اشغال آنها درآمد و نیروهای ایران ضمن عقب‌نشینی، به تصرف ارتفاع شهید صدر در محور شمالی اکتفا کردند. به‌منظور دستیابی به اهداف عملیات کربلای 2، در 13 اسفند 1363، عملیات کربلای 7 انجام شد. در این عملیات لشکر 64 ارومیه موفق شد ارتفاع 2519 را تصرف و طی 5 روز اهداف به‌دست‌آمده را تثبیت کند.[7]

منطقه حاج‌عمران، از زمان عملیات والفجر 2 و تصرف ارتفاعات مهم آن به‌دست نیروهای ایران، همواره جزو اهداف عراقی‌ها برای حمله بود و هر چند وقت یک‌بار عملیاتی برای اشغال این ارتفاعات از طرفین صورت می‌گرفت. در 1 آذر 1366، لشکر 64 ارومیه از نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران با چهار گردان به همراهی یک گردان از تیپ 25 تکاور، عملیات نصر 9 را آغاز کرد. این عملیات سه روز به‌ طول انجامید. در این عملیات تپه شهدا از حضور دشمن پاکسازی شد. رزمندگان ایران با حضور بر ارتفاعات منطقه، بر قسمت وسیعی از خاک عراق مسلط شدند.

29 تیر 1367، در روزهای پایانی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و دقیقاً 48 ساعت پس از اعلان پذیرش و موافقت ایران با قطعنامه 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد، چهار تیپ از یگان‌های عراقی مستقر در منطقه حاج‌عمران و ارتفاعات سه‌کانیان به مواضع نیروهای ایران حمله و بعد از پنج روز نبرد شدید عقب‌نشینی کردند. در این عملیات یگان‌هایی از لشکر 64 ارومیه و گردان 795 از تیپ 25 تکاور با دو گردان از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ژاندارمری، توانستند ارتفاعات سه‌کانیان را حفظ کنند و مانع از اشغال خاک کشور شوند.[8]

در عملیات متعددی که در منطقه حاج‌عمران، در طول جنگ تحمیلی انجام شد، تعداد زیادی از نظامیان و غیرنظامیان ایران شهید شدند. ازجمله این شهیدان سرلشکر اسدالله متاجی تیمور و سرلشکر ناصر یارقلی از فرماندهان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران و محمود کاوه، علیرضا موحد دانش و مصطفی ردانی‌پور از فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است.[9]

سال 1382، پیکر 6 شهید گمنام تازه تفحص‌شده، در دامنه ارتفاعات جاج‌عمران به خاک سپرده شد و مزاری با عنوان یادمان شهدای گمنام تمرچین برای آنها احداث گردید. بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان آذربایجان غربی، در سال 1387 اقدام به بازسازی این محل کرد. از سال 1390، تیپ 164 پیاده پیرانشهر با گسترش خدمات و امکانات این منطقه، پذیرای کاروان‌های راهیان نور و زائران این منطقه است.[10]

[1]. بهشتی، علی‌اکبر. یادمان شهدای تمرچین. تهران، سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع‌مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران. انتشارات آتشبار، 1394. ص 10

[2]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق (ج 2: خرمشهر تا فاو: بررسی نظامی- سیاسی جنگ بعد از آزادی خرمشهر تا فتح فاو و آزادی مهران (تیرماه 1361 تا مردادماه 1365))، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، معاونت سیاسی ستاد کل، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چ پنجم 1378، ص 63- 64.

[3]. احدی، محمد. یادمان‌های دفاع مقدس، تهران، مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی، 1395، ص 182.

[4]. همان، ص 182- 183.

[5]. یادمان شهدای تمرچین. ص 20- 21؛ سیری در جنگ ایران و عراق (ج 2: خرمشهر تا فاو، بررسی نظامی- سیاسی جنگ بعد از آزادی خرمشهر تا فتح فاو و آزادی مهران (تیرماه 1361 تا مردادماه 1365). ص 68.

[6]. ؛ سیری در جنگ ایران و عراق (ج 2: خرمشهر تا فاو، بررسی نظامی- سیاسی جنگ بعد از آزادی خرمشهر تا فتح فاو و آزادی مهران (تیرماه 1361 تا مردادماه 1365). ص 264- 268

[7]. یادمان‌های دفاع مقدس، ص 183- 184.

[8]. یادمان شهدای تمرچین، ص 48- 51.

[9]. یادمان‌های دفاع مقدس، ص 184.

[10]. یادمان شهدای تمرچین، ص 11.