عملیات‌ها
عملیات والفجر 8
لیلا آزاده
74 دورہ
عملیات والفجر ۸، ۲۰ بهمن ۱۳۶۴ با رمز یا فاطمه زهرا (س) و با عبور رزمندگان اسلام از رودخانه اروندرود در جنوب غربی کشور انجام و به تصرف شبه جزیره فاو و قطع ارتباط عراق با خلیج فارس انجامید.
شبه جزیره فاو در جنوبی‌ترین نقطه عراق قرار دارد. رأس این منطقه مثلثی‌شکل که به خلیج فارس منتهی می‌شود، رأس‌البیشه نام دارد. خورعبدالله و اروندرود دو ضلع این شبه جزیره هستند و ضلع سوم آن به حومه بصره ختم می‌شود. عوارض طبیعی چون جاده‌ها، سیل‌بندها، خاکریزها، سکوهای پرتاب موشک و تأسیسات نفتی شهر فاو در این منطقه قرار داشت و بخش عمده زمین آن باتلاقی بود. شهر نیمه‌صنعتی فاو شاخص‌ترین عارضه منطقه نبرد بود و کارخانه نمک، دو جاده‌ای که فاو را به بصره متصل می‌کرد و جاده‌ای که ارتباط زمینی فاو با ام‌القصر را برقرار می‌کرد، از نقاط مهم و حساس منطقه محسوب می‌شدند.[1]وجود آب در سه جناح عملیات و مقابله و پدافند در برابر نیروهای عراقی تنها در یک سمت و امکان اجرای آتش سبک و پرحجم توپخانه و ادوات جنگی بر روی ستون‌های دشمن از آبادان تا فاو، از ویژگی‌های منطقه فاو برای انجام عملیات والفجر ۸ بود.[2]
تصرف شهرفاو و برخورداری از موضع برتر برای پایان دادن به جنگ، نزدیک شدن به مرز کویت که از عراق حمایت مالی و نظامی می‌کرد برای ترغیب نظام بین‌الملل به پذیرش حقوق ایران، تسلط بر خورعبدالله و بستن راه ورود عراق به خلیج فارس، تصرف سکوهای پرتاب موشک‌های زمین به دریا که در شبه جزیره فاو مستقر بود و تردد کشتی‌ها به مقصد ایران را ناامن کرده بود، تأمین خورموسی و شمال خلیج فارس به منظور برقراری امنیت تردد کشتی‌ها به بندر امام‌خمینی، از اهداف عملیات والفجر۸ بود.[3]
نیروهای عمل‌کننده چهار مرحله برای انجام عملیات پیش‌بینی کردند؛ ۱- عبور نیروهای خط‌شکن از رودخانه اروند و شکستن خط اول دشمن و پاک‌سازی سرپل به‌‌دست‌آمده با کمک نیروهای غواص، ۲- تصرف شهر فاو، رسیدن به خورعبدالله و استقرار در منطقه مثلثی‌شکل شمال شهر فاو که از تقاطع سه جاده البحار، فاو - بصره و ام‌القصر به وجود آمده بود و همچنین استقرار در پایگاه دوم موشکی در شمال غربی شهر فاو، ۳- پیشروی یگان‌های خط‌شکن و واحدهای پشتیبان تا ابتدای کارخانه نمک و تشکیل خط دفاعی به موازات این منطقه از ساحل اروند تا خورعبدالله، ۴- رسیدن به زمین انتهای کارخانه نمک و کانال انتهای کارخانه واقع در جاده ام‌القصر. [4]
سپاه پاسداران با دو قرارگاه کربلا و نوح، نبرد اصلی عملیات را هدایت می‌کرد.[5] نیروی زمینی سپاه پاسداران اجرای تک از جنوب شهر فاو تا انتهای رأس‌البیشه را به قرارگاه نوح و از جنوب شهر فاو تا شمالی‌ترین نقطه منطقه عملیات و تصرف شهر فاو و کارخانه نمک را به قرارگاه کربلا واگذار کرده بود. قرارگاه رعد مسئولیت پوشش هوایی و قرارگاه سلیمان‌خاطر هم مسئولیت پشتیبانی از یگان‌های مانوری را برعهده داشتند. قرارگاه نجف با تک به جزیره ام‌الرصاص، موظف به اجرای تک پشتیبانی شده بود.[6] قرارگاه فرعی یونس ۱ تحت امر قرارگاه نوح با ناوتیپ کوثر مأموریت تصرف اسکله الامیه و قرارگاه یونس ۲ نیروی دریایی ارتش، تحت امر قرارگاه خاتم‌الانبیا (ص) مأموریت تصرف اسکله البکر را به عهده داشتند. [7]
قرارگاه کربلا در محور شمال عملیات با لشکرهای ۵ نصر، ۷ ولی‌عصر (عج)، ۸ نجف اشرف، ۱۴ امام حسین (ع)، ۱۷ علی ابن ابیطالب (ع)، ۲۵ کربلا، ۲۷ محمد رسول‌الله (ص)، ۳۱ عاشورا و تیپ‌های مستقل ۱۵ امام حسن (ع)، ۳۲ انصارالحسین (ع) و ۴۴ قمر بنی‌هاشم (ع) و قرارگاه نوح در محور جنوبی با لشکرهای ۱۹ فجر و ۴۱ ثارالله (ع) و تیپ مستقل ۳۳ المهدی (عج) و قرارگاه قدس در تک پشتیبانی با تیپ‌های ۲۱ امام رضا (ع)، سیدالشهدا (ع) و ۱۸ الغدیر، همگی تحت امر قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا، سازمان رزم عملیات والفجر ۸ بودند. در مجموع ۱۴۰ گردان نیروی رزمی از ایران و ۲۲۰ گردان از عراق در عملیات شرکت داشتند.[8] به منظور فریب دشمن نیز چند شب قبل از عملیات اصلی، سه تک محدود در هور، شلمچه و ام‌الرصاص توسط سپاه و ارتش انجام شد.[9]
عملیات اصلی در ساعت ۲۲:۳۰ دقیقه ۲۰ بهمن ۱۳۶۴ با رمز" لاحول و لا قوه الا بالله العلی‌العظیم و قاتلوا هم حتی لا تکون فتنة" "یا فاطمه‌الزهرا، یا فاطمه‌الزهرا، یا فاطمه‌الزهرا" در سه محور شروع شد.[10] محور اول در منطقه اروندکنار برای تصرف شهر فاو و حرکت از جاده ابوالخصیب به طرف بصره به عنوان تک اصلی، محور دوم در منطقه شلمچه و تک پشتیبانی محدود توسط سپاه و محور سوم از شلمچه تا کوشک در امتداد ۵۰ کیلومتری خط جبهه و انجام تک پشتیبانی توسط ۵ لشکر نیروی زمینی ارتش.[11] عملیات اصلی در فاو، درحالی که دشمن غافل بود، با عبور نیروهای غواص از رودخانه اروند آغاز شد و در زمانی کوتاه با گسترش سرپل گرفته‌شده، رأس‌البیشه، کارخانه نمک، سایت‌های موشکی و شهر فاو تصرف شد و نیروهای خودی آماده مقابله با پاتک‌های دشمن شدند. پس از متلاشی شدن مواضع دشمن، عراق نیروهای گارد ریاست جمهوری را به سرعت وارد نبرد کرد تا با ایجاد تأخیر، فرصت لازم را برای ورود یگان‌های احتیاط فراهم کند، اما یگان‌های گارد نتوانستند در تثبیت مواضع آزاد شده تأخیر ایجاد کنند و سازما‌نشان متلاشی شد و عقب‌نشینی کردند. ورود یگان‌های احتیاط ارتش عراق به میدان نبرد مؤثر نبود و ۷۵ روز پاتک آنها فقط آمار تلفات و خسارات آنها را زیاد می‌کرد و سرفرماندهی ارتش عراق نتیجه گرفت که تلاش برای بازپس‌گیری فاو بی‌‌ثمر است و جز انهدام یگان‌ها نتیجه‌ای ندارد؛ بنابراین پاتک‌ها را متوقف کرد و سواحل عراق در خلیج فارس و هم‌مرز با کویت، در تصرف نیروهای ایران باقی ماند.[12]
پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی مأموریت آماده‌سازی منطقه برای انجام عملیات را به عهده داشت و با به‌کارگیری حدود ۴۰۰ کمپرسی و تعداد زیادی لودر و بولدوزر، ۴۷۳ کیلومتر جاده جدید در منطقه اروندرود احداث و ۱۱۰ کیلومتر از جاده‌های موجود را تعمیر و آسفالت کرد. قرارگاه مهندسی جهاد سازندگی در این منطقه، بیمارستان صحرایی، مکان‌های مناسب برای رفع آلودگی مواد شیمیایی، مواضع توپخانه، مواضع موشکی، جاده‌های مواصلاتی، پد بالگرد و خاکریز و سنگرهای مناسب در خطوط دفاعی احداث کرد.[13]
ارتش عراق در این عملیات برای تسلط بر ساحل اروند و خارج‌کردن نیروهای ایران از منطقه فاو از سه تاکتیک استفاده گسترده از سلاح‌های شیمیایی، حمله وسیع هوایی و زیر آتش قراردادن مرتب جاده آبادان در خسرو آباد، استفاده کرد. سه روز پس از شروع عملیات، ۲۳ بهمن ۱۳۶۴، ۳۲ فروند هواپیمای عراقی به مدت یک ساعت منطقه عملیاتی فاو را بمباران شیمیایی کردند و در روز اول ۲۵۰۰ نفر و با توجه به پایداری گاز خردل، دو روز بعد از آن ۸۵۰۰ نفر مصدوم شدند. در صبح و بعد از ظهر ۲۴ بهمن، علاوه بر فاو، آبادان هم هدف دو حمله سنگین شیمیایی قرارگرفت و ۲۰ رزمنده به شهادت رسیدند.[14]
در این عملیات بیش از ۵۰ هزار نفر از نیروهای عراقی از جمله یک فرمانده لشکر، ۵ فرمانده تیپ، شمار زیادی افسر ارشد و جزء کشته و زخمی شدند؛ ۲۱۰۵ نفر هم اسیر شدند که در بین آنها چند سرهنگ ستاد، سرهنگ دوم، سرگرد، افسر جزء، خلبان هواپیما و بالگرد و درجه‌دار بودند. ۳۹ هواپیما، ۵ بالگرد، ۳۰۰ تانک، ۲۴۰ نفربر زرهی، ۵ دستگاه مهندسی، ۲۵۰ خودرو، ۱۵۰ توپ صحرایی، ۵۵ توپ ضدهوایی و ۲ ناوچه موشک‌انداز از دشمن منهدم شد و ۵۰ تانک، ۴۵ نفربر، ۳۰ دستگاه مهندسی،۱۸۰ خودرو، ۲۰ توپ صحرایی، ۱۲۰ توپ ضدهوایی و ۳ رادار موشکی به غنیمت نیروهای خودی درآمد.[15]
نزدیک به ۱۰ هزار نفر از نیروهای ایران طی این عملیات شهید یا مجروح شدند. ۴ فروند هواپیمای اف-۵ نیروی هوایی ارتش مورد اصابت قرار گرفت و تعدادی از خلبانان آنها به شهادت رسیده یا اسیر شدند.[16] انجام ۳۹۳۸ ساعت پرواز و حمل ۱۶۲۴ نفر از نیروهای خودی به منطقه فاو و تخلیه ۲۰۳۸ مجروح به پشت جبهه و حمل ۳۳۰ تن تجهیزات سبک و سنگین از فعالیت‌های هوانیروز در این عملیات است. همچنین شلیک ۶۷ فروند موشک ضدتانک تاو، ۴ فروند موشک سنگین ماوریک، ۸۴۱ تیر راکت و ۵۲۸۰ گلوله توپ ۲۰ میلیمتری توسط بالگردهای شکاری کبرای هوانیروز به تانک‌ها، نفربرها، خودروها، سایت‌های موشکی و نفرات ارتش عراق صورت گرفته است. [17]
طی این عملیات اهداف تعیین‌شده به طور کامل حاصل شد. حدود ۳۰ کیلومتر مربع از خاک ایران آزاد و حدود ۷۷۰ کیلومتر از خاک عراق تصرف و ارتباط عراق با آب‌های آزاد قطع شد. شهر فاو و اسکله‌های آن به تصرف درآمد و نیروهای ایران در ۲۰ کیلومتری بندر ام‌القصرمستقر شدند.[18]
یادمان شهدای عملیات والفجر ۸ به یاد حماسه‌آفرینان این عملیات در کنار رودخانه اروند، روبروی شهر فاو عراق و در ساحل شمالی اروندکنار توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس احداث شده و میزبان ۵ شهید گمنام این عملیات است.[19]
[1]. معبودی، جلال، اطلس لشکر 31 عاشورا در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1398، ص 162؛ زارع‌زاده، نادر، اطلس لشکر 17 علی‌ابن ابیطالب (ع) در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1399، ص 218.
[2]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق تنبیه متجاوز، ج3، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1379، ص169.
[3] . حبیبی، ابوالقاسم، اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1393، ص203.
[4]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج دوم، تهران، مرز و بوم، 1395، ص 175 و 176.
[5]. زارع‌زاده، نادر، همان، ص 219 .
[6]. معبودی، جلال، همان، ص 162.
[7]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی ـ خوزستان در جنگ، ج1، تهران، صریر، 1389، ص 100.
[8]. حبیبی، ابوالقاسم، اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1393، ص204.
[9]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1379، ص 74.
[10]. کریم‌زاده، اردشیر، حماسه‌های ماندگار هوانیروز در دفاع مقدس، تهران، نودید طراحان، 1388، ص 111.
[11]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران، سوره سبز، 1393، ص 118.
[12]. رشید، محسن، همان، ص 74.
[13]. علایی، حسین، همان، ص178 و 179 و 194.
[14]. همان، ص 195.
[15]. مدیریت بهره‌دهی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، عملیات والفجر 8، فتح فاو(طراحی، اجرا، نتایج، بازتاب‌ها)، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چ دوم، 1387، ص 44 و 45.
[16]. علایی، حسین، همان، ص 198.
[17]. کریم‌زاده، اردشیر، همان، ص 114.
[18]. جعفری، مجتبی، همان، ص 118.
[19]. پورجباری، پژمان، همان، ص 101؛ مؤسسه عماد، راهنمای زائران راهیان نور، تهران، یوسف، 1389، ص 112.
