مکان‌ها
استان گیلان
محسن شیرمحمد
2 دورہ
گیلان از استان‌های شمالی کشور است که در دفاع مقدس ملت ایران حضور داشت.
استان گیلان با حدود 5/2 میلیون نفر جمعیت و مساحت 14.711 کیلومتر مربع در شمال ایران قرار دارد. طول این استان از شمال غربی به جنوب شرقی، 235 کیلومتر و پهنای آن، از 25 تا 105 کیلومتر متغیر است. رشته‌کوه‌های البرز با ارتفاع متوسط 3000 متر، همانند دیواری در غرب و جنوب گیلان کشیده شده و این منطقه جز از راه دره منجیل، راه خودرویی دیگری به فلات ایران ندارد. این استان، از شمال به دریای خزر و جمهوری آذربایجان، از غرب به استان اردبیل، از جنوب به استان زنجان و قزوین و از شرق به استان مازندران محدود است. استان گیلان به مرکزیت رشت 17 شهرستان، 52 شهر و 43 بخش، 109 دهستان و 2583 آبادی دارد.[1]
قیام میرزا کوچک خان و نهضت جنگل در اواخر دوره قاجار بر ضد استعمارگران خارجی از جمله وقایعِ تاریخی گیلان است.[2] مردم استان گیلان در مبارزات علیه حکومت پهلوی نیز فعال بودند و 63 شهید و 57 جانباز برای پیروزی انقلاب اسلامی تقدیم کرده‌اند.[3]
با آغاز جنگ تحمیلی، در همان هفته اول مهر ۱۳۵۹، گروه‌های امدادی پاسداران و رزمندگان گیلان خود را به سرپل ذهاب رساندند و از روز ۱3 مهر ۱۳۵۹ به مقابله با دشمن پرداختند. گروهی از رزمندگان گیلان نیز از شهرستان رودسر در سومین روز جنگ در خرمشهر حضور یافتند و به دفاع پرداختند.
ابتدای جنگ تحمیلی رزمندگان استان‌های گیلان و مازندران به طور مشترک تیپ ۲۵ کربلا را تشکیل دادند و عازم جبهه‌ها شدند. در همان سال اول، 27 هزار نفر نیروی سپاه و بسیج از دو استان گیلان و مازندران دوره‌های آموزشی را طی کردند و به جبهه اعزام شدند و در عملیات آزادسازی خرمشهر ۲۸۰ رزمنده گیلانی به شهادت رسیدند. همچنین در عملیات‌های رمضان ۹۸ نفر، والفجر مقدماتی ۳ نفر و محرم 100 نفر از رزمندگان گیلان به شهادت رسیدند.[4]
در ادامه جنگ تحمیلی، نیروهای اعزامی گیلان در یک یگان مستقل جای گرفتند و[5] تیپ قدس در مهر ۱۳۶۱ با استعداد 3 گردان به نام‌های حزب‌الله، روح‌الله و ثارالله تأسیس شد. این گردان‌ها ابتدا برای ایجاد امنیت در مرکز استان کردستان در سنندج فعالیت داشتند.[6]
در آذر ۱۳۶۲، تیپ قدس به تیپ ویژه ۱۰۵ قدس تغییر نام داد. این تیپ در مدت سه سال، از ۱۳۶۱ تا مهر ۱۳۶۴، ۲۰ عملیات داخلی در حد گشت، حمله، کمین و تعقیب ضدانقلاب اجرا کرد.[7]
در خرداد ۱۳۶۵ گردان‌های امام حسین (ع) و مالک اشتر به گردان‌های تیپ اضافه شد و تیپ قدس به لشکر ۵۲ قدس ارتقا یافت.[8] تیپ قدس ابتدا زیر نظر قرارگاه حمزه سیدالشهدا قرار داشت اما با ارتقا به لشکر، زیر نظر نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار گرفت.[9] این لشکر در کمتر از دو ماه سازمان‌دهی شد و با پنج گردان رزمی و سه گردان پشتیبانی رزم به حالت آفندی در عملیات کربلای ۲ در منطقه حاج عمران شرکت کرد.[10] این تیپ در این عملیات به محاصره دشمن درآمد ولی موفق به عقب‌نشینی شد.[11] 31 خرداد 1366 که عملیات نصر4 در منطقه ماووت (کردستان عراق) با شرکت نیروهای سپاه پاسداران به اجرا درآمد،[12] لشکر قدس با ۷ گردان پیاده رزمی و ۴ گردان پشتیبانی رزم در این عملیات حضور داشت؛[13] در این عملیات 50 کیلومتر مربع از اراضی عراق و همچنین شهر ماووت آزاد شد.[14]
این لشکر با ۵ گردان پیاده رزمی و ۴ گردان پشتیبانی رزم در پدافند عملیات‌های نصر ۸ و بیت‌المقدس ۲ نیز در منطقه ماووت عراق و ارتفاع گرده‌رش و قَمیش حضور یافت.[15]
اسفند 1366 عملیات والفجر10 در دشت حلبچه در استان سلیمانیه عراق توسط نیروهای سپاه پاسداران انجام شد.[16] لشکر قدس نیز با ۵ گردان رزمی و ۴ گردان پشتیبانی رزمی در عملیات والفجر۱۰ در حلبچه شرکت کرد.[17] در این عملیات، شهر مرزی نوسود ایران و حلبچه عراق آزاد شد.[18]
لشکر قدس در سال ۱۳۶۷ با پنج گردان رزمی و سه گردان پشتیبانی رزم در عملیات بیت‌المقدس۷ در منطقه شلمچه شرکت کرد. به دنبال پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و تجاوز مجدد ارتش عراق به خاک ایران، لشکر قدس نیز با 3 گردان رزمی وارد عمل شد و همراه با دیگر نیروهای رزمی سپاه پاسداران، ارتش عراق را وادار به عقب‌نشینی کرد.[19]
حسین املاکی جانشین فرماندهی لشکر، محمود قلی‌پور رئیس ستاد لشکر و مهدی خوش‌سیرت فرمانده تیپ 2 و معاون لشکر از جمله برجسته‌ترین شهیدان لشکر 16 قدس هستند.[20]
در دوران دفاع مقدس، نیروی دریایی ارتش در استان گیلان در امور آموزشی فعال بود. مرکز آموزش تخصصی‌های دریایی باقرالعلوم (ع) در رشت، آموزش کارکنان وظیفه و درجه‌داران رسمی و پیمانی را بر عهده داشت. طی هشت سال جنگ تحمیلی 5765 نفر در این مرکز آموزش دیدند و در مناطق دریایی خدمت کردند که از این میان، 26 نفر شهید و 87 نفر جانباز شدند.[21] همچنین مرکز آموزش تفنگداران دریایی ایران در منجیل که در سال ۱۳۵۱ تأسیس شده است تکاوران دریایی را آموزش می‌داد. تکاوران دریایی در دوران دفاع مقدس و به ویژه در دفاع از خرمشهر در ابتدای جنگ تحمیلی نقش داشتند. [22]جواد صفری، اولین شهید تکاور نیروی دریایی در دفاع 34 روزه خرمشهر نیز از استان گیلان است.[23]
استان گیلان در سال‌های 1364، 1365 و 1366 چندین بار توسط هواپیماهای عراق بمباران شد.[24] در 25 بهمن 1365 هواپیمای دشمن به قصد بمباران فرودگاه رشت، مناطقی از شهر رشت را مورد هدف راکت‌های خود قرار دادند که باعث تخریب کامل 4 خانه و آسیب دیدن 10 خانه دیگر شد و 10 نفر پیر و جوان شهید و تعدادی مجروح شدند. در 15 اسفند 1366 نیز روستای رجب‌آباد از توابع پیربازار در سمت شمالی فرودگاه رشت، مورد حمله هوایی دشمن قرار گرفت که به شهادت 5 نفر از اعضای یک خانواده (مادر و 4 فرزند) انجامید.[25] در مجموع در بمباران‌های جنگ تحمیلی در استان گیلان، ۲۳ نفر شهید و ۱۶ نفر جانباز شده‌اند.[26]
استان گیلان پشتیبان لشکر ۵۲ قدس گیلان و تأمین‌کننده نیازها و تجهیزات دفاعی این یگان بود؛ در طول ۸ سال دفاع مقدس، ۱۰.۸۰۰ کامیون کمک‌های مردمی از گیلان به جبهه‌ها اعزام شده است.[27]
پس از آغاز جنگ تحمیلی، ساکنین شهرهای درگیر در جنگ، به استان گیلان نیز منتقل شدند. ابتدا مهاجرین جنگ تحمیلی توسط جمعیت هلال‌احمر در اردوگاه‌های بندر انزلی اسکان داده شدند و سپس این وظیفه به کمیته امداد امام خمینی سپرده شد و این نهاد با در اختیار گرفتن ویلاهای دولتی استان گیلان (از چابکسر تا آستارا) و نیز چند مرکز در رشت، مهاجرین را اسکان داد. با افزایش تعداد مهاجرین جنگ تحمیلی در گیلان (حدود 10 هزار نفر)، بنیاد مهاجرین جنگ تحمیلی استان تأسیس و زیر نظر کمیته امداد امام خمینی، فعالیت خود را آغاز کرد. این بنیاد حدود 6000 تا 7000 نفر از مهاجرین جنگ تحمیلی را در ویلاهای دولتی نوار ساحلی و ساختمان‌های داخل شهرها، اسکان داده و غذای گرم را در 2 ماه اول برای آنان تهیه کرد؛ در نهایت پس از جنگ تحمیلی، بنیاد مهاجرین جنگ تحمیلی منحل شد و بیشتر مهاجرین به شهرهای خود بازگشتند.[28]
در مجموع در دفاع مقدس در استان گیلان، 8 هزار نفر شهید، 20 هزار نفر جانباز و 2600 نفر اسیر شده‌اند. همچنین از زنان استان گیلان، ۳۳ نفر شهید، ۶۵ نفر جانباز و ۳۱۶ نفر ایثارگر هستند.[29]
[1]. وب‌سایت استانداری گیلان، نقشه و جغرافیا، https://gilan.ir.
[2]. ویکی فقه، «نهضت جنگل»، https://fa.wikifeqh.ir.
[3]. باشگاه خبرنگاران جوان، «مرور نقش مردم گیلان در پیروزی انقلاب اسلامی»، https://www.yjc.ir/fa/news/8907536.
[4]. صالح فخاری، محمدرضا، شناسنامه لشکر 16 قدس در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ص 1403، ص 12.
[5]. همان، ص 16.
[6]. همان، ص 18.
[7]. همان، ص 19.
[8]. همان.
[9]. همان، ص 18.
[10]. همان، ص 19.
[11]. فوزی، یحیی و علی‌رضا لطف‌الله‌زادگان، روزشمار جنگ ایران و عراق - در تدارک عملیات سرنوشت‌ساز، ج 43، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص 592 ، 607-605.
[12]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق- تصویب قطعنامه 598 زمینه‌های سیاسی و نظامی، ج 49، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1387، ص 24.
[13]. صالح فخاری، محمدرضا، همان، ص 20.
[14]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، همان، ص 24.
[15]. صالح فخاری، محمدرضا، همان، ص 20.
[16]. ایزدی، یدالله، روزشمار جنگ ایران و عراق (کتاب پنجاه و چهارم: عملیات والفجر-10 بمباران شیمیایی حلبچه)، تهران مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1392، ص 17 تا 20.
[17]. صالح فخاری، محمدرضا، همان، ص 20.
[18]. ایزدی، یدالله، همان، ص 20.
[19]. صالح فخاری، محمدرضا، همان، ص 20.
[20]. همان، ص 25.
[21]. کارگروه نویسندگان دائره‌المعارف دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران، دائره‌المعارف دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران، ج 7، تهران، انتشارات آتشبار، 1403، ص350 و 351.
[22]. جوان آنلاین، «نقش تکاوران دریایی در نبرد خرمشهر»، https://www.javanonline.ir/fa/news/1002051.
[23]. ایسنا، «صفری اولین شهید تکاور گیلانی نیروی دریایی در مقاومت 34 روزه خرمشهر است»، https://www.isna.ir/news/gilan-86038.
[24]. خبرگزاری صداوسیما، «جنگ تحمیلی، روایت جنگ شهرها و سهم گیلان در این نبرد»، https://www.iribnews.ir/.
[25]. سایت جامع دفاع مقدس و شهدای استان گیلان، https://tafahos.ir/index.php?option=com_content .
[26]. خبرگزاری صداوسیما، همان.
[27]. صالح فخاری، محمدرضا، همان، ص 13
[28]. سایت جامع دفاع مقدس و شهدای استان گیلان، همان.
[29]. صالح فخاری، محمدرضا، همان، ص 12.
