مفاهیم و اصطلاحات
الله اکبر
سیدمحمد سجادی هزاوه
25 دورہ
تکبیر از صدر اسلام تا امروز در جنگ‌ها و اجتماعات مسلمانان، به شعاری ارزشی- حماسی بدل شده و در دفاع مقدس موجب تشجیع نیروهای خودی و ارعاب دشمن می‌شد.
الله اکبر یعنی خدا بزرگتر از آن است که به وصف آید[1] و در لغت به معنای بزرگ داشتن خداوند است.
در صدر اسلام شعار تکبیر موجب تقویت روحیّۀ نیروهاى اسلام و تخریب روحیّۀ دشمنان و کفّار مى‌شد. مسلمانان از صدر اسلام هنگام برخورد با نیروهای دشمن شعارهایی کوبنده و مخصوص به خود داشتند که هم موجب شناخت خودی از غیر خودی بود و هم موجب تضعیف روحیه دشمنان بود. مانند شعار اَمِت، اَمِت (بمیران، بمیران)، احد احد و الله اکبر.[2] پیامبر در جنگ خندق به مسلمانان فرمود تکبیر بگویند یا در نبرد با یهودیان بنی‌نَضیر تکبیرگفت یا در شب ازدواج حضرت علی(ع) و فاطمه (س) تکبیر گفت. امام علی(ع) نیز در رزم غالباً تکبیر می‌گفت و مردم با وی همصدا می‌شدند.[3]
در ماه‌های پایانی حکومت پهلوی و در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، شعار تکبیر در ایران مرسوم شد.[4] در محرم1357ش. فریادهای الله اکبر مردم ایران در پشت‌بام‌ها به ویژه شب‌ها همه جا را فراگرفته بود. این شیوه طرحی نو در مبارزه با حکومت پهلوی بود.[5] تکبیرهای شب‌های محرم آن سال برای حکومت پهلوی به کابوس تبدیل شده بود و شاه حتی بعد از فرار به مراکش، وقتی صدای الله اکبر اذان از مأذنه‌های این کشور پخش می‌شد به وحشت می‌افتاد.[6] در سخنرانی12بهمن 1357امام(ره) در بهشت زهرا، تکبیر گفتن برای اعلام همراهی و تأیید مطالب سخنرانان باب شد. از آن به بعد مردم هرگاه می‌خواستند سخن گوینده‌ای را تأیید کنند، یک یا سه بار الله اکبر می‌گفتند.[7]
در دوران دفــاع مقدس رزمندگان با شـعارهای معنوی مانند الله اکبر، سرودهای حماسی، پرچم و نمادهـای مـذهبی بـه همـراه آمـوزه‌هـای اجتمـاعی، فرهنگی و تـاریخی خود، روحیـه جنگـی‌شان را بیشتر می‌کردند.[8] داشتن روحیه از مهمترین عوامل پیروزی در هر مبارزه و جنگی است وحفظ پیروزی‌ها نیز مستلزم حفظ روحیه بالای جمعی، چه در میادین جنگ و چه در جامعه است.[9] در جنگ تحمیلى نیز الله اکبر همان اثر را بر روى نیروهاى ایران و اثر عکس بر دشمن داشت.
در دوران دفاع مقدس، تکبیر گفتن رزمندگان یکی از شیوه‌های جنگ روانی ایران بود. تکبیر موجب تشجیع نیروهای خودی و ارعاب سربازان دشمن و تحریک پشتوانه دینی و در نتیجه تسلیم آنها می‌شد. رزمندگان ایران در آغاز بسیاری از عملیات‌ها یا برای شکستن حلقه محاصره دشمن دسته جمعی تکبیر می‌گفتند.
در بین رزمنده‌ها مرسوم بود که وقتی اتفاق خوبی می‌افتاد، با گفتن الله اکبر همدیگر را خبر می‌کردند.[10] در اولین سـالگرد جنـگ تحمیلی عراق علیه ایران، تکبیر سراسـری در ساعت 21 جمعه ۳ مهر ۱۳۶۰ در کشور سر داده شد. فریاد الله اکبر نیروهای مسـتقر در خط اول جبهه‌ها، همزمان با مردم سراسر کشور، موجب هراس دشـمن از احتمـال حمله رزمنـدگان شـد و درنتیجه ارتش عراق در بسـیاری از منـاطق عملیاتی به اجرای آتش پرحجم پرداخت.[11]
همچنین پس از پیروزی در عملیات‌ها یا آزادی شهرها، مردم با فریاد تکبیر شادی خود را نشان می‌دادند. به عنوان مثال در پی پیروزی رزمنـدگان اسـلام در جبهه بسـتان و آزاد شدن این شـهر، میلیون‌ها نفر از ایرانیان، برفراز بام‌ها شعار الله اکبر سردادند.[12] یا پس از پیروزی عملیـات ثـامن الائمه (ع)، مردم شهرهای مختلف با سردادن فریاد الله اکبر از پشت‌بام‌های منازل، احساسات خود را به این پیروزی ابراز کردند.[13]
تکبیر، گاهی پشتوانه دینی یا مذهبی سربازان عراقی را هدف گرفته و قلوب آنان را می‌لرزاند و آنها مجبور به تسلیم یا فرار می‌شدند و توان مبارزه را از دست می‌دادند. بعضاً پس از پخش صدای تکبیر در مرزها، برخی سربازان عراقی خود را تسلیم نیروهای ایران می‌کردند.[14]
در شب‌هاى عملیات رزمندگان ایران، تأکید این بود که نیروها تا به زیر پاى دشمن نرسیده‌اند سکوت کامل رعایت شود، اما هجوم به خاکریز دشمن را با تکبیر شروع کنند. فریاد تکبیر که از زیر پاى دشمن بلند مى‌شد، رعب و هراس در دل‌هایشان مى‌انداخت و قوّت قلبى براى رزمندگان بود.
به طور مثال در تک نیروهای عراقی به ارتفاع 402 سومار، دشمن در حال پیروزی بود و نیروهاى کمى برای نیروهای ایران باقی مانده بود. همین نیروی کم با فریاد الله اکبر وارد عمل شده و دشمن على‌رغم برترى، با شنیدن صداى تکبیر به عقب رانده شد. فریاد تکبیر باعث شد نیروهاى خودى که در حال عقب‌نشینى بودند، دوباره به صحنۀ نبرد بازگردند و مجدداً در ارتفاع مهم 402 مستقر شوند.
فرماندهان بزرگ دفاع مقدس درباره تکبیر و آثار آن تعابیر متعددی دارند.
از جمله حسن باقری (شهید) از فرماندهان سپاه پاسداران در رابطه با اثر دفاع با تکبیر می‌گوید: «در عملیات بیت‌المقدّس تانک‌هاى عراقى موفّق شدند خودشان را به خاکریزها برسانند. دیگر کار از کار گذشته بود که به ذهن فرماندهان آمد که در سرتاسر خط الله اکبر بگویند. بعد از این که نیروها شروع کردند به تکبیر گفتن، خدمه‌ها و راننده‌هاى تانک‌هاى عراقى که روى جادّه بودند، تانک‌ها را گذاشتند و فرار کردند. آن‌هایى که عقب‌تر بودند با تانک‌هایشان فرار کردند و آن حمله با یارى خدا و مهمّات الله اکبر دفع شد».
درباره فتح با تکبیر ابراهیم همّت (شهید) فرمانده لشکر 27 محمد رسول‌الله سپاه پاسداران نیز می‌گوید: «نیروى ما به 150 مترى دشمن رسید و به محض روشنایى هوا عملیّات شروع شد. طولى نکشید که تمامى ارتفاعات سقوط کرد، برادران با الله اکبر آن‌چنان وحشتى در دل دشمن ایجاد کرده بودند که 200 نفر از بعثى‌ها اسیر شدند. یکى از افسرانشان گفت: وقتى شما حمله کردید تمامى کوه‌ها الله اکبر مى‌گفتند و اگر ما مى‌دانستیم شما تعدادتان کم است، همۀ شما را مى‌توانستیم دستگیر کنیم.»
درباره اثر هراس تکبیر در دل دشمن، سردار قاسم سلیمانى (شهید) نیز می‌گوید: « الله اکبر نیروها هم حالت نظامى و هم حالت معنوى داشت و در واقع اعلام عقیدۀ آنان بود. به نظر من عظمت این تکبیرها باعث مى‌شد عراقى‌ها خود را تسلیم کنند. پس از پیروزى و به اسارت گرفتن بسیارى از دشمنان، اسرا را به پشت جبهه انتقال دادیم. ابتدا فکر مى‌کردیم که تعداد دشمن 100 نفر باشد، امّا وقتى بالاى سنگرهاى آنها رسیدیم، فهمیدیم که ده برابر ما بودند! آنها همه چیز داشتند؛ انواع سلاح‌هاى سنگین و سبک، و نیروهاى ما کم‌ترین سلاح را در اختیار داشتند، اما با یارى خدا و با نام خدا و با فریاد الله اکبر رعب در دل‌هاى دشمن افتاده بود».[15]
در سایر کشورهای مسلمان نیز نمونه‌هایی از تکبیر گفتن مردم در حـرکت‌های سیاسی دیده می‌شود؛ از جمله مردم کشمیر در راهپیمایی سال 1369ش شعار «الله اکبر، خمینی رهبر» سر دادند. فلسطینی‌ها نیز شعار «الله اکبر، پیروزی از آن اسلام است» را فریاد می‌زنند. در سال‌های 1369 تا 1379 در خیابان‌های کیپ‌تاون آفریقای جنوبی نیز ندای الله اکبر، بسیار شنیده می‌شد.[16]
در پرچم جمهوری اسلامی ایران، جمهوری عراق، انصارالله یمن و افغانستان قبل از طالبان، واژه الله اکبر در پرچم به کار رفته است، همچنین پرچم سازمان کنفرانس اسلامی نیز مزین به الله اکبر است.
با ایجاد داعش توسط سازمان‌های اطلاعاتی غرب، تکبیر به شعار مرسوم این گروهک تبدیل شد و نیروهای جبهه مقاومت در سوریه به فرماندهی سردار قاسم سلیمانی، قرار گذاشتند هنگام حمله یا اعلام خبر یا اعلام پیروزی به جای تکبیر از لبیک یا زینب استفاده کنند تا با شعار داعش درهم نیامیزد و نیروها به اشتباه با هم درگیر نشوند.
به رسم هرساله، روزهای دهه فجر انقلاب اسلامی و در شامگاه 21بهمن هر سال، رأس ساعت21، بانگ تکبیر از گلدسته‌های مساجد، پشت‌بام منازل، حسینیه‌ها و در خیابان‌ها و کوچه‌های شهرها و روستاهای کشور طنین‌انداز می‌شود تا تجلی‌بخش کلمه وحدت باشد.
[1]. محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه عقاید اسلامی/ محمدی ری شهری، همکار رضا برنجکار، مترجم مهدی مهریزی، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ج5، معرفت‌شناسی، چ سوم، 1387، ص167.
[2]. مرادی، علی و دیگران، «واکاوی فقهی و حقوقی عملیات روانی»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، سال هفدهم، ش اول، پیاپی44، پاییز و زمستان1395، ص153.
[3] . حداد عادل، غلامعلی، دانشنامه جهان اسلام، ج8، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، 1383، ص 20-22.
[4]. روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حسن روحانی، ج 1، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1388، ص 484.
[5]. اقدسی، مجیدرضا، انقلاب اسلامی ایران از دی 1356 تا بهمن 1357، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ دوم، 1391، ص 137.
[6]. حسینیان، روح‌الله، یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه (بهمن 1356 تا بهمن 1357)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، ص562.
[7]. «گفتگو با حاج محمود مرتضایی‌فر»، ماهنامه پاسدار اسلام، پیاپی 374 ، بهمن1391، ص18.
[8]. شهبازی، عزیزاله و روح‌الله شهابی، «کاربرد شیوه اجرای عملیات روانی و نقش روحیه ملی کشور ...»، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی دانشگاه آزاد اسلامی شهرضا، دوره 3، ش پیاپی 9، اسفند 1390، ص114.
[9]. ستاری، محمد و محمدحسین سیگارچیان، «معرّفی چهار درونمایه‌ی اصلیِ حاکم بر تصاویر مجموعه ...»، نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، دوره24، ش3، پاییز1398، ص93.
[10]. هاشمیان سیگارودی، سیده نساء، گیل مانا، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۹، ص81-83.
[11]. ایزدی، یدالله، روزشمار جنگ ایران و عراق: آزادسازی سرزمین‌های ایران؛ گام اول: عملیات ثامن الائمه(ع)، ج15 ...، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1396، ص859 و913.
[12]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق: آزادسازی سرزمین‌های ایران؛گام دوم: بستان، ج 16 ...، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص1139.
[13]. ایزدی، یدالله، همان، ص1085.
[14]. دهقان، احمد، گزارش روزانه جنگ، ج 5، شش ماهه دوم1361، مؤسسه انتشارات شهید حسن باقری، 1389، گزارش 114.
[15]. سنگری، محمدرضا و مهدی عبداللهی، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، ج 3، فرهنگ عاشورا - شباهت‌جویی به جنگ‌های صدر اسلام، زمزم هدایت، 1386، تلخیص از ص230-236.
[16]. حاذق نیکرو، حمید، «صدور انقلاب و حوزه‌های نفوذ فرهنگ انقلاب اسلامی در جهان»، فصلنامه 15 خرداد، ش 26، زمستان 1389، ص 143و144.
