جنگ‌افزار و تجهیزات
فانتوم
عماد عزت‌آبادی
386 دورہ
فانتوم یا اف- ۴، جت جنگنده ساخت آمریکاست که در سال ۱۳۴۷ وارد ایران شد و در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در دو نقش جنگی و شناسایی یکی از ارکان اصلی عملیات‌های هوایی ایران محسوب می‌شد.
فانتوم به معنای «شبح» نام دیگر جنگنده دو سرنشین و دوموتوره اف- ۴ است که توسط شرکت آمریکایی مک دانل داگلاس در ۲۷ مه ۱۹۵۸ اولین پرواز خود را انجام داد.[1] این جنگنده بمب‌افکن و رهگیر هوایی که از دو موتور توربوجت بهره می‌برد، سرعتی بیش از دو برابر سرعت صوت دارد. این موتورها باعث می‌شود فانتوم بتواند بیش از ۳۰ کیلومتر اوج بگیرد و بالا برود و مسافتی بیش از ۳۷۰۰ کیلومتر را بدون استفاده از سوخت‌گیری هوایی طی کند.[2] این هواپیما توان حمل بیش از ۸ تن انواع مختلف مهمات از جمله بمب، موشک و راکت را در ۹ جایگاه خارجی دارد و از یک توپ ۲۰ میلیمتری ام ۶۱ ولکان (مسلسلی که در فانتوم نصب شده است) استفاده می‌کند.[3] این جنگنده برای خدمت در نیروی دریایی آمریکا و نشست‌وبرخاست از روی ناو هواپیمابر طراحی شده است. فانتوم در حمله آمریکا به ویتنام نقش مهمی داشت و در نیروی هوایی چندین کشور از جمله، ژاپن، مصر، ترکیه، یونان، انگلیس، آلمان، ایران و ... وارد خدمت شد.[4]
ایران پس از آمریکا و انگلیس نخستین کشوری بود که از این جنگنده استفاده کرد. اولین دسته از فانتوم‌های تحویلی به ایران از نوع دی بود که در ۲۷ شهریور ۱۳۴۷ به ایران تحویل شد و با ورود آن اولین گردان فانتوم ایران در پایگاه یکم مهرآباد تهران تشکیل گردید.[5] در سال ۱۳۵۰ نمونه پیشرفته‌تر فانتوم که اف-4 ای نام داشت و دو نوع جنگی و شناسایی بود، تحویل ایران شد. گونه شناسایی آن با داشتن چندین دوربین پیشرفته، امکان عکس‌برداری هوایی از اهداف مختلف را فراهم می‌کرد.[6] ایران ۳۲ فروند فانتوم دی را در سال ۱۳۴۷ و ۱۷۷ فروند فانتوم ای و ۱۶ فروند آر- اف را در سال ۱۳۵۰ از آمریکا خرید.[7]
تعداد زیاد فانتوم‌ها و چندمنظوره بودن آنها باعث شد این هواپیما به عنوان ستون فقرات نیروی هوایی ایران درآید.
در آغاز جنگ تحمیلی در سال 1359، از 196 فروند اف-4 مستقر در پایگاه‌های یکم، سوم، ششم و نهم شکاری، تنها 147فروند عملیاتی بودند.[8]
در همان روز آغازین جنگ، چهار فروند فانتوم از پایگاه ششم بوشهر پرواز و پایگاه شعیبیه در بصره را بمباران کردند[9] و چهار فروند نیز از پایگاه سوم همدان پرواز و پایگاه هوایی کوت در العماره را هدف بمباران قرار دادند.[10]
روز ۱ مهر ۱۳۵۹ و در عملیات کمان ۹۹، ۱۶ فروند فانتوم، پایگاه کوت در العماره،۱۲ فروند پایگاه شعیبیه بصره و ۱۲ فروند پایگاه الرشید بغداد را هدف قرار دادند که ضربه بزرگی به توان هوایی ارتش عراق بود.[11]
یکی از مأموریت‌های فانتوم‌ها نابود کردن توان زرهی ارتش عراق در خطوط مقدم عملیات بود. این اقدام فانتوم‌ها هم باعث نابودی قدرت زرهی دشمن و ایجاد رعب و وحشت در دل نیروهای عراقی می‌شد و هم باعث تقویت روحیه رزمندگان اسلام در خاکریزهای مقابله با ارتش عراق بود. در برخی روزهای دفاع مقدس، فانتوم‌ها با روزی ۱۵۰ نوبت عملیات بمباران در خطوط مقدم، ضربات مؤثری بر دشمن وارد می‌کردند.
یکی دیگر از مأموریت فانتوم‌ها انهدام پالایشگاه‌های عراق بود که از طیف متنوعی از مهمات از جمله بمب‌های عادی سری مارک، بمب‌های لیزری، تلویزیونی، خوشه‌ای و آتش‌زا استفاده می‌کردند، اما هدف قراردادن ناوچه‌های اوزا متعلق به بعثی‌ها کاری متفاوت بود؛ چراکه به علت عدم وجود موشک ضد کشتی لازم بود از شلیک ۴ یا ۵ موشک ماوریک بهره‌گیری شود.[12] فانتوم‌ها با پرواز در ارتفاع بالا و رها کردن بمب بر روی دشمن موجب آسیب جدی به تجهیزات و نفرات آن می‌شدند و این روش یکی از پرکاربردترین روش‌های بمباران توسط فانتوم‌ها بود.[13] یکی از اقدامات فانتوم‌ها شرکت در عملیات موسوم به اچ ۳ در ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ بود. در این عملیات ۸ فروند فانتوم با طی کردن مسیر ۱۷۰۰ کیلومتری با حمله به پایگاه‌های الولید یکی از خارق‌العاده‌ترین عملیات‌های هوایی جهان را رقم زدند که در طی آن ۵۰ فروند از هواپیماهای دشمن نابود شد.[14] بخش دیگری از وظایف این جنگنده‌ها، عملیات شناسایی بود که با نام عملیات ناصر به صورت ترکیبی از عملیات ایستگاه‌های رادار و کنترلرهای شکاری و دیگر یگان‌ها انجام می‌شد؛[15] این عکس‌ها اطلاعات دقیقی راجع به تعداد نفرات و تجهیزات، نحوه چیدمان و محل استقرارشان را در اختیار فرماندهان و طراحان عملیات قرار می‌داد. در سال ۱۳۶۱ رژیم عراق تصمیم داشت با برگزاری اجلاس سران جنبش عدم تعهد، ضمن به رخ کشیدن امنیت خاک خود، اجماعی جهانی علیه جمهوری اسلامی ایران ایجاد کند، اما در ۳۰ تیر همان سال دو فانتوم به فرماندهی عباس دوران، با هدف قراردادن پالایشگاه الدوره بغداد و عملیات استشهادی عباس دوران، مانع برگزاری این اجلاس شدند.[16] با طولانی شدن جنگ و ورود هواپیماهای میگ ۲۵ عراقی به میدان نبرد و نبود موشک مناسب برای مقابله با آن، جهاد خودکفایی نیروی هوایی ارتش، در پی رفع این مشکل برآمد و با تبدیل رادار موشک ضد کشتی استاندارد به یک رادار هوایی و نصب آن روی فانتوم‌ها، توان مقابله با میگ‌های متجاوز را به فانتوم‌ها اضافه کرد.[17] فانتوم‌ها به جز عملیاتِ انهدام پل‌های راهبردی، پالایشگاه، پادگان‌ها و بنادر مهم عراق در طول دفاع مقدس، در اغلب عملیات‌هایی که در طول هشت سال جنگ تحمیلی انجام شد، شرکت داشتند؛ عملیات‌هایی همچون عملیات گردان ۱۴۴ پیاده در بندر ماهشهر در ۳ آبان ۱۳۵۹، عملیات شبح ۲ در پشتیبانی از عملیات ثامن‌الائمه (ع) در ۸ فروردین ۱۳۶۰، عملیات شبح ۳ در پشتیبانی از عملیات فتح‌المبین در ۷ اسفند ۱۳۶۰، پشتیبانی از عملیات بیت‌المقدس در ۳۱ فروردین ۱۳۶۱، عملیات شفق در پشتیبانی از عملیات والفجر ۸ در سال ۱۳۶۴ و پشتیبانی از عملیات مرصاد در ۴ مرداد ۱۳۶۷.[18]
هواپیماهای اف-4 در طول هشت سال جنگ تحمیلی بدون احتساب سوخت‌گیری جمعاً 57000 سورتی پرواز انجام دادند. تا پایان جنگ و در سال 1367، 106 فروند اف-4، در مأموریت‌های مختلف ساقط شدند. [19]
در دوران دفاع مقدس، منوچهر محققی با انجام 182 سورتی پرواز، بیشترین ماموریت جنگی با فانتوم را انجام داد.[20] محمود اسکندری و شهیدان فریدون ذوالفقاری، علیرضا یاسینی، عباس دوران و حسین خلعتبری از جمله برجسته‌ترین خلبانان فانتوم در دفاع مقدس بودند.[21]
با پایان یافتن جنگ تحمیلی و به دلیل این که گردان‌های بمب‌افکن ضربتی فانتوم همچنان بخش مهمی از توان هوایی ایران را تشکیل می‌دهد،[22] فانتوم‌ها از نظر سیستم و جنگ‌افزارها ارتقا یافتند[23] و همچنان در نقش تهاجم هوایی آمادگی کامل دارند.
[1]. علی‌بابایی، غلامرضا، تاریخ نیروی هوایی ایران از پهلوی تا انقلاب، تهران، آشیان، ۱۳۸۳، ص ۳۹۰.
[2]. همان، ص ۱۰۲.
[3]. ماهنامه صنایع هوایی ، سال ۲۳، ش ۲۶۳، تیر ۱۳۹۲، ص ۱.
[4]. علی‌بابایی، غلامرضا، همان، ص 390.
[5]. همان، ص 102.
[6]. بابایی، محمدرضا، بال‌های قدرت هوایی ـ شرحی بر هواپیماها و بالگردهای نیروی هوایی، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، ۱۳۹۸، ص ۱۴۸.
[7]. علی‌بابایی، غلامرضا، همان، ص439 و 440.
[8]. حبیبی، نیک‌بخش و علی غلامی، دفاع مقدس هوایی، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص729 .
[9]. خامه‌یار، محمد، اولین‌های دفاع مقدس، تهران، پارسااندیش، 1389، ص 120،121،122.
[10]. نمکی، علیرضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس آشنایی با توانایی و عملکرد نیروی هوایی ارتش در دفاع مقدس، تهران، ایران سبز، ۱۳۸۹، ۱۲۱.
[11]. همان، ۱۳۱ و ۱۳۳.
[12]. «پیشاهنگ مصاحبه با امیر سرتیپ دوم خلبان مسعود اقدام»، ماهنامه صنایع هوایی، سال ۲۳، ش ۲۶۳، تیر ۱۳۹۲، ص ۱۵ و ۱۶.
[13]. «فرشی از بمب مصاحبه با معلم خلبان فانتوم ناصر رضایی»، ماهنامه صنایع هوایی، سال ۲۲، ش ۲۵۷، دی ۱۳۹۱، ص ۱۳.
[14]. مهرنیا، احمد، حمله هوایی به الولید (اچ -۳ ) - انهدام انواع هواپیماها و تجهیزات موجود در مجموعه پایگاه‌های سه‌گانه الولید معروف به اچ-۳، تهران، سوره مهر، ۱۳۹۵، ص ۱۹.
[15]. نمکی، علیرضا، همان، ص 160.
[16]. قاضی‌میرسعید، سیدحکمت، بمبی در کابین ـ حماسه خلبان شهید سرلشکر دوران، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1388، ص ۱۷۷.
[17]. نمکی، علیرضا، همان، ص324.
[18]. همان، ص 9 و 10.
[19]. حبیبی، نیک‌بخش و علی غلامی، همان، ص729 و 730.
[20]. «رکورد دار پرواز رزمی برون مرزی با فانتوم، دارفانی را وداع گفت«، خبرگزاری ایرنا، 9مهر 1400،
https://www.irna.ir/news/84489796
[21]. برترین خلبانان ایران در دوران دفاع مقدس، خبرآنلاین،27 شهریور 1399،https://www.khabaronline.ir/news/1433609
[22]. ماهنامه صنایع هوایی، سال 22، ش 262، خرداد 1392، ص 2و3.
[23]. نصرتی، مهرداد، «کوچکترین تهدید دشمنان را کوبنده‌تر پاسخ خواهیم داد: گفت‌وگو با فرمانده پایگاه هوایی شهید عبدالکریمی بندرعباس»، ماهنامه صف، سال ۹۸، ش ۴۶۳، اسفند ۱۳۹۸، ص۲۲.
