عملیات‌ها
عملیات پل نادری
محسن شیرمحمد
13 دورہ
عملیات پل نادری، اولین عملیات متقارن (کلاسیک) ایران برای مقابله با ارتش عراق بود که 23 مهر 1359 توسط لشکر 21 حمزه نیروی زمینی ارتش انجام شد ولی با موفقیت همراه نبود.
پـل فـلزی نـادری کـه بـه جسر نادری، پل کرخه، پای پل و پل سرخه نـادری نیز معروف است، در کیلومتر ۲۰ جاده اندیمشک به دهلران و در شمال آبادی سرخه نادری و بر روی رودخانه کرخـه قرار دارد. این منطقه پل ارتباطی استان خوزستان به ایلام و شهرهای اندیمشـک به دهلران است و موسیان، عین‌خوش و دشت عباس را به هم متصل می‌کند.[1] شهریور 1359 و به دنبال افزایش حملات مرزی عراق و نیاز به عبور نیروهای زرهی ایران از رود کرخه، چون پل فلزی ظرفیت لازم برای عبور تانک‌های سنگین چیفتن را نداشت، یک پل شناور نیز (پل شناور نادری) در مسافتی پایین‌تر از پل نادری، بر روی رود کرخه نصب شد.[2]
با آغاز حمله سراسری عراق، تصرف پل نادری و عبور از آن در زمره اهداف نخستین دشمن بود، چرا که این امکان را برای ارتش عراق فراهم می‌کرد تا ارتباط خوزستان با استان‌های شمالی را قطع و شهرهای اندیمشک و دزفول را اشغال کند. دشمن بر همین مبنا حرکت خود را در طول مسیر دهلران به اندیمشک و تصرف پل نادری (فلزی) و عبور از آن قرار داد و این پل محور اصلی هجوم لشکر ۱۰ زرهی ارتش عراق شد.[3]
با ادامه پیشروی دشمن در روز 6 مهر 1359، سرتیپ قاسمعلی ظهیرنژاد فرمانده نیروی زمینی ارتش، در پایگاه شکاری وحدتی دزفول حاضر شده و خواهان آتش سنگین پشتیبانی هوایی برای نیروهای زمینی مستقر در غرب رود کرخه شد تا گردان 283 و تیپ 37 زرهی بتوانند در پناه این آتش خود را به عقب کشیده و در شرق رود کرخه مستقر شوند.[4]
با ادامه پیشروی دشمن در 8 مهر 1359، لشکر 92 زرهی اهواز تصمیم گرفت در صورت نیاز پل‌های مستقر بر روی رود کرخه را تخریب و کرانه شرقی رودخانه را نیز مین‌گذاری کند تا امکان پیشروی دشمن سد گردد.[5] با وجود مقاومت شدید نیروهای ایران، به دلیل احتمال دستیابی دشمن به این پل شناور، قطعاتی از پل که از نوع پی.ام.پی بود به وسیله افسران گردان مهندسی لشکر 92 زرهی تخریب شد، اما پل فلزی نادری همچنان باقی ماند.[6] روز 9 مهر 1359، با پشتیبانی هواپیماهای نیروی هوایی ، گردان 283 زرهی از تیپ 2 لشکر 92 اهواز توانست جلوی پیشروی ارتش دشمن را به سمت شرق رود کرخه در پل نادری بگیرد.[7]
روز 13 مهر 1359 با پشتیبانی هوانیروز و توپخانه، تیپ 2 لشکر 92 زرهی اهواز و تیپ 37 زرهی از طریق پل شناور و ثابت نادری و با اجرای تک از رودخانه کرخه عبور کردند و دشمن را از ساحل غربی عقب راندند و سرپلی به عرض حدود 5 کیلومتر و عمق 300 متر تا 3 کیلومتر در کرانه غربی رودخانه تصرف کردند.[8] با توقف ارتش عراق در غرب کرخه، فرماندهان نظامی تصمیم گرفتند هر چه سریع‌تر با شکست دادن دشمن به مرزهای بین‌المللی برسند. بر این اساس عملیات آفندی (23 مهر) توسط لشکر 21 حمزه ارتش طراحی شد.[9] روز 17 مهر 1359، فرمان حمله توسط فرمانده نیروی زمینی ارتش به سرهنگ زین‌العابدین وَرشوساز فرمانده لشکر 21 حمزه ابلاغ شد. زمان اجرای این عملیات روز 21 مهر 1359 تعیین شده بود اما فرمانده لشکر تقاضا کرد زمان حمله به تأخیر بیفتد تا فرصت بیشتری برای آمادگی داشته باشند. در نهایت زمان حمله 23 مهر 1359 تعیین شد.[10]
طبق طرح عملیات، تیپ یک لشکر 21 می‌بایست با یک گردان زرهی در محور دهلران پیشروی و تپه علی‌گرده‌زد را از سمت شرق مورد تهدید قرار دهد و با یک گردان دیگر روی محور سه‌راه قهوهخانه به سمت تپه ابوصلیبی خات حرکت و آن را تصرف کند؛ تیپ یک پیاده با در اختیار گرفتن گردان 250 زرهی متشکل از تانک‌های چیفتن و گردان 291 تانک لشکر 77 خراسان و گردان 131 پیاده به یک تیپ زرهی تبدیل شده بود. تیپ 3 پیاده لشکر 21 نیز مأموریت داشت با سه گردان پیاده از ارتفاعات شمالی محور دهلران به سمت جنوب حمله و قسمت غربی تپه علی‌گره‌زد را تصرف کند.
روز 23 مهر 1359، عملیات لشکر 21، به علت تراکم عبور نیروها و تجهیزات از پل‌های ثابت و شناور، با یک ساعت تأخیر، ساعت هفت صبح آغاز شد.
تیپ 3 پیاده به علت باز بودن هر دو جناح و عدم آشنایی با منطقه و سایر مشکلات نتوانست هیچ‌گونه حرکتی به سمت هدف‌های واگذاری انجام دهد و به همین دلیل عملیات لشکر 21 پیاده حمزه به حمله تیپ یک محدود شد.
یگان‌های تانک تیپ یک، در حوالی محور پل نادری سه‌راهی قهوهخانه با پشتیبانی آتش توپخانه به حرکت درآمدند. در لحظات اولیه دشمن هیچ عکس‌العملی از خود نشان نداد. دو ستون از یگان‌های حمله‌ور تانک 3 کیلومتر از پل نادری دور شدند و در 2 کیلومتری خط پدافند دشمن قرار گرفتند که آتش ضد تانک عراق در ساعت 8 صبح بر روی تانک‌های در حال حرکت آغاز شد. هرچه فاصله یگان‌ها با خط مقدم دشمن نزدیک‌تر می‌شد، حجم آتش ضد تانک دشمن نیز افزایش می‌یافت.[11] دشمن تمامی جنگ‌افزارهای ضد زره خود را در امتداد جاده دهلران به سمت شمال مستقر کرده بود و تانک‌های در حال حرکت به سمت تپه علی‌گره‌زد را از پهلو هدف می‌گرفت.
در ساعت 9 صبح با پیشروی یگان‌های تانک، بر حجم آتش دشمن افزوده شد. البته یگان‌های حمله‌ور انتظار چنین عکس‌العمل شدیدی را نداشتند و اطلاعات صحیحی نیز از دشمن به آن‌ها داده نشده بود.
تانک‌هایی که باید به سمت تپه علی‌گره‌زد حرکت می‌کردند، پس از عبور از خط سرپل به سمت غرب حرکت کردند و مسیر حرکتشان تقریباً موازی جاده آسفالته دهلران در حدفاصل سه‌راه قهوهخانه تا تپه علی‌گره‌زد بود. این تانک‌ها، در معرض دید دشمن بودند و صددرصد در مقابل آتش‌های ضد تانک دشمن، قرار گرفتند که تلفات و خسارات فراوانی به دنبال داشت.[12]
ساعت 10 صبح، لشکر 21 حمزه گزارش داد که تیپ یک در شمال جاده و در فاصله 4 کیلومتری سه‌راهی قهوهخانه زمین‌گیر شده و سه‌چهارم تجهیزات و نیروهای خود را از دست داده است و باقیمانده آن در محاصره هستند. گروه رزمی 291 تانک نیز در فاصله بین سه‌راه قهوهخانه و رودخانه کرخه، متوقف شده و بیشتر وسایل خود را از دست داده بود. تعدادی از خدمه تانک‌ها زخمی شده و 7 تانک نیز در منطقه رها شده بود.
ساعت 12، فرمانده لشکر 21 وضعیت یگان‌های درگیر را وخیم اعلام کرد و خواستار تدبیر فرمانده نیروی زمینی شد.[13] سرانجام تصمیم گرفته شد لشکر 21، یگان‌های خود را از محاصره خارج و در ارتفاعات شمالی منطقه (ارتفاعات خرولی) مستقر و به دفاع بپردازد. به علت مشکلات و بی‌نظمی‌های پیش آمده، در نهایت به لشکر ابلاغ شد، به غیر از یگان‌های زرهی بقیه یگان‌ها را در شرق رودخانه جمع‌آوری و مجدداً شروع به سازمان‌دهی کند. بدین ترتیب با تمامی وسایل و تجهیزات زرهی باقیمانده از یگان‌ها یک گروهان سازمان داده شد و گردان 291 تانک که از وضعیت بهتری برخوردار بود در اختیار تیپ 2 دزفول برای تقویت خط سرپل قرار گرفت و بقیه یگان‌های لشکر به شرق رودخانه کرخه تغییر مکان دادند.[14]
در عملیات پل نادری، 102 نفر از نیروهای ایران شهید، 161 نفر مجروح و 31 نفر اسیر شدند.[15] 19 بالگرد هوانیروز، 10 تانک، 50 خودروی سبک و سنگین، 5 توپ کالیبر کوچک و 2 توپ کالیبر بزرگ و یک ضد هوایی دشمن منهدم شد. 140 نفر از نیروهای دشمن نیز کشته شدند.[16]
[1]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی - خوزستان در جنگ، ج 1، تهران، صریر، 1389، ص 234.
[2]. شیرمحمد، محسن، پایداری وحدتی - تاریخ پایگاه چهارم شکاری دزفول از 1336 تا آبان 1359، ج 1، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1401، ص 98 و 100.
[3]. پورجباری، پژمان، همان، ص 234.
[4]. شیرمحمد، محسن، همان، ص 178.
[5]. حسینی، سیدیعقوب، تیپ 2 لشکر 92 زرهی در آغاز جنگ تحمیلی (عین‌خوش، پای پل کرخه)، تهران، ایران سبز، 1392، ص 252.
[6]. شیرمحمد، محسن، همان، ص 202.
[7]. همان، ص 212.
[8]. همان، ص 190 و 255.
[9]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران، سوره سبز، چ سی و پنجم، 1393، ص 26.
[10]. سلیمانجاه، بهروز، هفتاد سال خاطرات سرتیپ بهروز سلیمانجاه، تهران، ایران سبز، 1393، ص 187.
[11]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس (غرش توپ‌ها، حوادث مهر 1359)، ج 2، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص 522.
[12]. همان، ص 523.
[13]. همان، ص 524.
[14]. همان، ص 525.
[15]. سلیمانجاه، بهروز، همان، ص 195.
[16]. جعفری، مجتبی، همان،ص 26و 526.
