گروه‌ها، نهادها، سازمان‌ها
سازمان بنادر و کشتیرانی
محسن شیرمحمد
185 دورہ
سازمان بنادر و کشتیرانی از جمله نهادهایی بود که در جنگ تحمیلی نقش مهمی در صادرات و واردات کالا از طریق دریا و بندرهای مختلف سواحل خلیج فارس و دریای عمان داشت.
در سال 1229 ق (25 نوامبر 1814/ 4 آذر 1193) برای اعمال حاکمیت دولت ایران در سواحل و بنادر در امور تجارت دریایى و دریافت حقوق و عوارض مربوطه، در بندر بوشهر اداره‌ای به عنوان «شعبه گمرکات جنوب» تأسیس شد. این اداره ، وظایف امور بندرى و دریایى را بر عهده داشت. پس از گذشت بیش از یک قرن، روز 15 بهمن 1314 در تهران، «اداره کل بنادر» تأسیس و امور بنادر ایران در آن متمرکز شد. در سال 1328 بنگاه کل بنادر و کشتیرانی به جای اداره کل بنادر در وزارت راه تشکیل شد. سال 1339 بنگاه کل بنادر و کشتیرانی به سازمان بنادر و کشتیرانی تبدیل و مسئولیت و اختیارات آن بیشتر شد. این سازمان در سال 1340 به وزارت بازرگانی منتقل و یک سال بعد، پس از تشکیل وزارت دارایی تابع این وزارتخانه شد. سال 1353 مجدداً این سازمان از وزارت دارایی جدا شد و به وزارت راه و ترابری انتقال یافت.[1]
با آغاز جنگ تحمیلی، بندر خرمشهر مهم‌ترین بندر تجاری کشور، در همان روزهای نخست جنگ مورد تهاجم همه جانبه دشمن قرار گرفت و با مشکلات عدیده‌ای مواجه شد.[2] به هنگام محاصره آبادان و خرمشهر تنها راه ارتباطی برای تدارکات رزمندگان، راه آبی از طریق بهمنشیر بود. به همین دلیل، بندر چوئبده راه‌اندازی شد و تمام تدارکات و پشتیبانی در آبادان طی مدت یک سال از بندر امام خمینی به بندر چوئبده صورت گرفت.[3]
از هفته دوم جنگ تحمیلی، بندر امام خمینی به عنوان مهم‌ترین بندر ایران، در فعالیت‌های دریایی - بندری کشور نقش‌آفرین شد.[4]
بندر امام خمینی نسبت به بنادر دیگر[5] در نزدیک‌ترین فاصله نسبت به تهران بود و این موضوع به اهمیت و جایگاه راهبردی این بندر می‌افزود. با سقوط خرمشهر و توقف عملیات بندری در این شهر، بندر امام خمینی، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. این بندر در زمان جنگ تنها بندری بود که به تهران خط آهن داشت. از دیگر مزایای بندر امام این بود که ترمینال نفتی ماهشهر، تنها 12 کیلومتر با آن فاصله داشت و فرآورده‌های نفتی از پالایشگاه نفت آبادان از طریق این بندر به ترمینال ماهشهر منتقل و سپس به شبکه سراسری توزیع کشور، تحویل می‌شد. در اثر جنگ، بنادر خرمشهر[6] و آبادان از چرخۀ فعالیت‌ها خارج و نفرات آن‌ها بیشتر در بندر امام خمینی مشغول به کار شدند.[7] پشتیبانی از آبادان به مدت تقریباً یازده ماه (نیمۀ دوم سال ۱۳۵۹ و نیمه نخست سال ۱۳۶۰) از اسکله شماره یازده بندر امام خمینی و آبراه خورموسی انجام شد.[8]
طی حملات هوایی عراق، بندر امام خمینی نیز مورد اصابت قرار می‌گرفت. در آن زمان تأسیسات و تجهیزات محوطه و انبارهای زیادی در بندر وجود نداشت و بیشتر اسکله بود، اما با وجود این، همان انبارهای موجود نیز مورد اصابت حملات هوایی قرار می‌گرفت.[9] 23 مهر 1359به دنبال حمله دو فروند هواپیمای جنگی عراق و اصابت راکت به یدک‌کش پیام و کشتی نوید هر دو شناور غرق شدند و تعداد ۹ نفر از سرنشینان (کارکنان سازمان کشتیرانی) به شهادت رسیدند.[10]
با پذیرش مهاجرین جنگی خرمشهر و آبادان در بندر امام خمینی، برای تأمین مکان سکونت مهاجرین، شهرک مقداد متعلق به سازمان بنادر و کشتیرانی، در اختیار آن‌ها قرار گرفت.[11]
حمله‌های مستقیم به کشتی‌های تجاری در خلیج فارس از سال ۱۳۶۰ش (۱۹۸۱م) توسط عراق آغاز شد.[12] با توجه به حملات گسترده عراق تصمیم گرفته شد برای تأمین امنیت، تردد کشتی‌ها به صورت کاروانی انجام شود.[13] کاروان‌ها به صورت ۱۵ یا ۲۰ و گاهی ۳۰ تا ۴۰ فروند کشتی به منطقه وارد می‌شدند. در مقابل ۱۵ فروند ورودی، ۱۵ فروند کشتی از بندر خارج می‌شد. برای انجام این کار ۱۵ راهنما (از کارکنان بنادر و کشتیرانی) با بالگرد به بندرعباس و پس از انتقال ستاد جنگ به بوشهر به بندر بوشهر می‌رفتند و 15 راهنما نیز سوار کشتی‌های خروجی می‌شدند. حرکت کشتی‌ها طبق برنامه زمان‌بندی و صورت‌جلسه مصوب ستاد مشترک ارتش انجام می‌گرفت.[14]
کشتی‌ها وقتی به آبراه خورموسی (ورودی بندر امام خمینی) می‌رسیدند افرادی به عنوان پایلوت یا راهنما هدایت کشتی را به عهده گرفته و تا لنگرگاه داخلی هدایت می‌کردند. افراد دیگری به عنوان سرراهنما، کشتی‌ها را به اسکله‌ها پهلو داده یا از اسکله‌ها جدا می‌کردند. بندر امام خمینی دارای دو لنگرگاه، یکی داخلی و دیگری خارجی بود. کشتی‌هایی که به مقصد ایران حرکت می‌کردند باید در بویه 12 لنگر می‌انداختند. از آنجا تا بندر و اسکله مورد نظر، پایلوت (فرد راهنما) به جای کاپیتان هدایت کشتی را بر عهده می‌گرفت.[15]
کارکنان بندر امام، به محض ورود کاروان‌ها با تمام توان و پرشتاب اقدام به تخلیه یا بارگیری می‌کردند. کشتی‌ها باید سریع تخلیه و از بندر خارج می‌شدند تا به کاروان برسند. درصورت عقب افتادن از زمان‌بندی مشخص شده، بندر ملزم به پرداخت خسارت و دیرکرد بود. بنابراین حتی زیر بمباران دشمننیز تخلیه باید به موقع انجام می‌شد تا بندر ملزم به پرداخت خسارت نشود.[16]
دشمن از هر راهی که می‌شد به بندر، اسکله و به کشتی‌هایی که پهلو گرفته بودند، حمله می‌کرد. هنگام حمله، کارکنان در سنگرهای سطح اسکله‌ها پناه می‌گرفتند و پس از پخش صدای آژیر سفید دوباره مشغول به کار می‌شدند.[17]
سازمان بنادر و دریانوردی در طول جنگ با نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران همکاری تنگاتنگ و مؤثری داشت. هماهنگی با نیروی دریایی در مورد نحوه تردد و تماس کشتی‌ها، انجام عملیات دریایی با رعایت دستورات نیروی دریایی از جمله انجام لایروبی در شب و رعایت خاموشی، توجه به علامت یگان‌های خودی و اطلاع‌رسانی در مورد محل عملیات لایروبی به نیروی دریایی، در اختیار گذاشتن اسکله‌های پایگاه دریایی بندرعباس برای پهلوگیری کشتی‌ها با توجه به تراکم کشتی‌های تجاری در انتظار نوبت برای تخلیه سریع و انتقال محموله کشتی‌ها، انجام هماهنگی با نیروی دریایی برای تخصیص اسکله در بندر امام خمینی و خروج کشتی‌ها بعد از تخلیه محموله و حفاظت از کشتی‌های سوخت‌رسان از جمله موارد همکاری بود.[18]
در جنگ تحمیلی، سازمان بنادر و دریانوردی تمام کوشش خود را صرف راه‌اندازی بندر شهید رجایی (بندرعباس) کرد. با پیگیری‌های سازمان بنادر سرانجام در سال ۱۳۶۴، ۱۲ اسکله این بندر برای پهلوگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما آماده شد. به دلیل نیاز کشور در شرایط جنگی،[19] این موضوع گشایشی در امر پهلوگیری و تخلیه کالاهای اساسی وارداتی ایجاد کرد.[20]
بندر شهید بهشتی نیز به عنوان اولین بندر مهم چابهار در سال 1361 با توجه به شرایط خاص حاکم بر خلیج فارس و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و با تأکید دولت بر لزوم داشتن بندر در خارج از تنگه هرمز و خلیج فارس، احداث شد. این بندر به دلیل واقع شدن در کرانه دریای عمان و دوری از منطقه جنگ تحمیلی، نقش مهمی در واردات و صادرات ایفا کرد. بندر شهید کلانتری نیز دومین بندر چابهار بود که در 1362 به بهره‌برداری رسید.[21]
در طول جنگ تحمیلی، از نیروهای سازمان بنادر و دریانوردی ۹۸ نفر به شهادت رسیدند، 300 نفر جانباز و 73 نفر آزاده شدند.[22]
از سال 1372 کار خارج‌سازی شناورهای غرق‌شده در دوره جنگ تحمیلی، در رودخانه‌های کارون و اروند نیز توسط سازمان بنادر و دریانوردی آغاز شد، به طوری که تا سال 1396 تعداد ۵۶ فروند مغروقه از اروندرود و ۱۲۵ فروند مغروقه از کارون خارج شد. شناورسازی مغروقه‌ها در اروندرود مقدمه لایروبی آن است که از سوی وزارت امور خارجه و سازمان بنادر و دریانوردی با طرف عراقی در دست پیگیری است.[23]
سال 1387 با تصویب مجلس شورای اسلامی، نام سازمان بنادر و کشتیرانی به سازمان بنادر و دریانوردی تغییر یافت.[24]
[1]. معرفی سازمان بنادر و دریانوردی، وب‌سایت سازمان بنادر و دریانوردی، ww.pmo.ir/fa/aboutpmo/introduction.
[2]. ودادی، حمید و دیگران، زنجیره تأمین و جنگ - نقش سازمان بنادر و دریانوردی در جنگ تحمیلی، تهران، انتشارات سازمان بنادر و دریانوردی، 1396، ص96
[3]. ماهنامه بندر و دریا، «دفاع مردمی در نقطه صفر مرزی»، ش190، خرداد 1391، ص43.
[4]. ودادی، حمید و دیگران، همان، ص107.
[5]. همان، ص 107.
[6]. همان، ص 108.
[7]. همان.
[8]. همان، ص 109.
[9]. همان، ص 110.
[10]. همان، ص 118.
[11]. همان، ص 116.
[12]. همان، ص 110.
[13]. همان، ص 112.
[14].همان، ص 114.
[15]. همان، ص 112.
[16]. همان، ص 116.
[17]. همان.
[18]. همان، ص 96.
[19]. همان، ص 121.
[20]. همان، ص 122.
[21]. همان، ص 124.
[22]. تشریح نقش سازمان بنادر در دوران دفاع مقدس، پایگاه خبری وزارت راه و ترابری، 3 مهر 1398، www.news.mrud.ir/news/73054/.
[23]. تشریح نقش سازمان بنادر در دوران دفاع مقدس، تین نیوز، شبکه خبری تحلیلی صنعت حمل‌ونقل، 7 مهر 1396،www.tinn.ir/.
[24]. معرفی سازمان بنادر و دریانوردی، وب‌سایت سازمان بنادر و دریانوردی، ww.pmo.ir/fa/aboutpmo/introduction.
